Κρίσις τῶν ὑποβληθέντων εἰς την Γ΄ Τάξιν τῶν Ἠθικῶν καί Πολιτικῶν Ἐπιστημῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν θεολογικῶν βιβλίων διά τό Βραβεῖον τοῦ Πανελληνίου Ἱεροῦ Ἱδρύματος τῆς Εὐαγγελιστρίας Τήνου, τό ἀπονεμόμενον κατά τήν Πανηγυρικήν Συνεδρίαν τῆς Ἐθνικῆς Ἑορτῆς τῆς 25ης Μαρτίου ὑπό τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν.

Α΄ Ἀρχιμανδρίτου (νῦν Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου), Ἱεροθέου Σ. Βλάχου,

Τό πρόσωπο στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση.

 

Ἔκδοση ἐπηυξημένη. Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας Ἀκραιφνίου Θηβῶν) 1994, σελ. 378.

 

 Βραβεῖο

Διά τοῦ παρόντος ἔργου ἐπιχειρεῖται μία ὅλως νέα θεώρησις τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, τῶν Ἑλλήνων δηλαδή ἐκκλησιαστικῶν πατέρων καί τῶν ὀρθοδόξων Θεολόγων, ἀπό τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν αἰώνων μέχρι σήμερον, περί τῆς θεολογικῆς ἐννοίας τοῦ «Προσώπου».

Ὁ συντάκτης τοῦ βιβλίου τούτου, δοκιμώτατος ὀρθόδοξος Θεολόγος συντάκτης ἐν συνόλῳ ἑξήκοντα ἀξιολόγων βιβλίων, τῶν ὁποίων ὁ κατάλογος παρουσιάζεται εἰς τό τέλος τοῦ παρόντος ὑπό κρίσιν βιβλίου, εἶναι ἄξιος γνώστης τῆς ἑλληνικῆς καί ξένης ὀρθοδόξου γραμματείας, κατέχει καλῶς τά ὑπ’ αὐτοῦ διερευνόμενα θέματα, τά ὁποῖα καί φέρνει εἰς τήν ἐπικαιρότητα, καθότι προκαλεῖ διά τῶν βιβλίων του τό περί αὐτά εὐρύτερον ἐνδιαφέρον. Συμβάλλει δέ εἰς τοῦτο ἡ γενικωτέρα εὐρεῖα μόρφωσίς του, ὡς καί ἡ ἁπλῆ, σαφής καί πάντοτε συνεπής διατύπωσις τῶν θέσεών του.

Ἡ καθόλου θεολογική ἀξία τοῦ παρόντος βιβλίου ἐντοπίζεται· α) εἰς τήν εὐρυτάτην ἀνάλυσιν τῶν βασικωτέρων πτυχῶν τοῦ θέματός του καί β) εἰς τήν ἑνιαίαν συνθετικήν θεώρησιν καί διατύπωσιν τῶν περί τῆς ἐννοίας τοῦ «Προσώπου» ἀντιλήψεων πάντων τῶν Ἑλλήνων Πατέρων καί Θεολόγων, ἰδίᾳ τῶν λεγομένων «Νηπτικῶν», τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Πάντες οὗτοι ἐκτιμῶνται καί ὑπό τοῦ συντάκτου τοῦ παρόντος βιβλίου ὡς οἱ πλέον αὐθεντικοί ἑρμηνευταί τῆς ἐξ ἀποκαλύψεως διδασκαλίας τῶν ἁγίων Γραφῶν καί τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, περί τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου.

Μετά τόν πρόλογον τῆς δευτέρας ταύτης ἐκδόσεως καί τήν σύντομον Εἰσαγωγήν εἰς τό θέμα του, ὁ συγγραφεύς παρουσιάζει εἰς ἕξ μέρη τήν διαπραγμάτευσιν αὐτοῦ. Εἰς τήν καθόλου διαπραγμάτευσιν τοῦ θέματός του ὁ συγγραφεύς ἔχει ὡς ἀφετηρίαν τήν διδασκαλίαν τῆς ἐκκλησίας· α) περί τῆς ἀνάγκης τῆς προσωπικῆς σωτηρίας κάθε ἀνθρώπου· καί β) περί τῆς δυνατότητος τῆς σωτηρίας ταύτης μόνον ἐντός τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, καθόσον μόνον ἐντός τῆς ὑποστάσεως αὐτῆς εἶναι δυνατή μέχρι θεώσεως πνευματική ἀνάπτυξις κάθε Χριστιανοῦ. Διότι μόνον ἐντός τῆς Ἐκκλησίας εἶναι δυνατόν νά ἐπανακτίσῃ ὁ κάθε Χριστιανός τήν πραγματικήν του ἐλευθερίαν, τήν ὁποίαν ἀπώλεσαν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἀπό τῆς πτώσεως τῶν Πρωτοπλάστων. Ἡ ἐλευθερία δέ αὕτη ἐκτιμᾶται ὡς ἡ πλέον οὐσιαστική προϋπόθεσις τῆς ἐννοίας τοῦ «προσώπου».

Ἐπί τῇ βάσει τῶν δεδομένων τούτων ὁ συγγραφεύς ἀντιλαμβάνεται τήν ἔννοιαν τοῦ «προσώπου» ὡς θέμα αὐστηρῶς θεολογικόν, διό καί τονίζει ὅτι ἡ τοιαύτη θεώρησις τῆς ἐννοίας τοῦ «προσώπου» συνιστᾷ οὐσιαστικήν πρόοδον εἰς τήν μέχρι τοῦδε ἔρευναν τῶν Φιλοσόφων, Ψυχολόγων, Κοινωνιολόγων καί λοιπῶν ἐρευνητῶν τοῦ αὐτοῦ θέματος.

Κατά τόν συγγραφέα, οἱ Ἕλληνες Πατέρες καί θεολόγοι τῆς Ἐκκλησίας δέν ἐκινήθησαν διά μεταφυσικῶν στοχασμῶν καί ἀπό φιλοσοφικήν διάθεσιν εἰς τήν διατύπωσιν τῶν ὅσων διδάσκουν περί τῆς ἐννοίας τοῦ «προσώπου» ἀλλά ἀπό ὅσα ἐβίωσαν διά τῆς πίστεώς των, εἰς τήν περί τῶν τριῶν προσώπων τοῦ ἑνός καί μόνου ἀληθινοῦ Θεοῦ, ἐξ αὐτῆς ταύτης τῆς ὑπερφυσικῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ. Οὕτω κατηγορηματικῶς ἀποφαίνεται, ὅτι ὅλοι οἱ Ἕλληνες Πατέρες καί Θεολόγοι δέν ἦσαν «Φιλόσοφοι», πλήν ὅμως καλῶς ἐγνώριζαν οὗτοι τάς φιλοσοφικάς διδασκαλίας τῶν Φιλοσόφων. Διά τοῦτο ἀκριβῶς καί ἐπιγράφει τό Α΄ μέρος τοῦ ὑπό κρίσιν βιβλίου του· «Οἱ Πατέρες καί ἡ Φιλοσοφία» (σελ. 21-63), εἰς τό ὁποῖον καί ἀντιπαραθέτει τάς ἑκατέρωθεν ἀντιλήψεις περί τῆς ἐννοίας τοῦ «προσώπου».

Εἰς τό Β΄ μέρος (σελ. 65-116) ἐξετάζεται «Τό ἀνθρώπινον πρόσωπον κατά τούς Ἁγίους Πατέρας». Ὁ συγγραφεύς δηλαδή ἀνιχνεύει καί παρουσιάζει τήν περί τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου θεολογικήν διδασκαλίαν τῶν Πατέρων καί τῶν θεολόγων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τήν ὁποίαν καί συσχετίζει στενῶς πρός τήν διδασκαλίαν αὐτῶν περί τῆς ἐννοίας τῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἐν συνεχείᾳ ἐξετάζει τάς ἐννοίας τῶν θεολογικῶν ὅρων «οὐσία», «φύσις», «ὑπόστασις», «πρόσωπον» καί «ἐνέργεια», ὡς ἐχρησιμοποίησαν αὐτάς οἱ Μ. Ἀθανάσιος, Μ. Βασίλειος, οἱ ἄλλοι Ἀλεξανδρινοί καί Καππαδόκαι Πατέρες, Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός καί Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἰς τούς ἀντιτριαδικούς ἀγῶνας των. Ἀκολούθως προβαίνει εἰς τήν συσχέτισιν τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου πρός τήν διδασκαλίαν τῆς Ἁγίας Γραφῆς περί τῆς «κατ’ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν Θεοῦ» πλάσεως τοῦ ἀνθρώπου. Οὕτω καταλήγει εἰς τήν κατηγορηματικήν διατύπωσιν, κατά τήν ὁποίαν ἡ ἔννοια τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου δέν εἶναι δυνατόν νά κατανοηθῆ ἄνευ τῆς συσχετίσεώς της πρός τό πρόσωπον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι μόνος ἡ τελεία «εἰκών τοῦ ἀοράτου Θεοῦ», κατά τήν ἔκφρασιν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου (2 Κορ. 4,4. Κολ. 1,15). Ἐντεῦθεν ἄγεται εἰς συμπέρασμα ὁ συγγραφεύς, κατά τό ὁποῖον οἱ Ἕλληνες Πατέρες δέχονται ὅτι «πρόσωπον» ἀποκτοῦν μόνον οἱ Χριστιανοί ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ὁδεύουν ἀπό τήν κατάστασιν τῆς «κατ’ εἰκόνα Θεοῦ»· ὑποστάσεώς των εἰς τήν πρός τόν θεόν κατά χάριν «ὁμοίωσίν των». Ἐν συνεχείᾳ ὁ συγγραφεύς ἀποφαίνεται ὅτι καί ἡ ἔννοια τοῦ ἀνθρωπίνου «προσώπου» διακρίνεται διά τά θεολογικά βάθη αὐτῆς, ἀκριβῶς ὡς συμβαίνει καί περί τῶν «προσώπων» τῆς Ἁγίας Τριάδος. Τά βάθη ταῦτα τῆς ἐννοίας τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου διευρύνονται συνεχῶς διά τῆς προϊούσης κατά Χριστόν ζωῆς κάθε Χριστιανοῦ, ἡ ὁποία διασφαλίζεται διά τῆς συνεχοῦς ἀσκήσεως, διά τῆς ὁποίας ὁ Χριστιανός κατορθώνει νά ὑπερβῇ τά ἁμαρτωλά δεδομένα τῆς καθημέραν ζωῆς, ὥστε νά ἀνακτᾷ τήν προσωπικήν του ἐλευθερίαν καί τό ἀρχαῖον κάλλος, τό ὁποῖον εἶχον οἱ Πρωτόπλαστοι πρό τῆς πτώσεώς των, διά τῆς παραβάσεως τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ.

Ἐνταῦθα προβάλλεται Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὡς ὁ διδάσκαλος τοῦ δρόμου καί τῆς ἀσκήσεως τῶν Χριστιανῶν πρός ἀνάκτησιν τοῦ ἀρχαίου κάλλους αὐτῶν. Τά ὅσα ἐν συνεχείᾳ λέγονται περί τοῦ πρός τόν Θεόν θείου ἔρωτος καί περί τῆς πρός πάντας ἀγάπης τῶν οὕτω τελειουμένων πνευματικῶς Χριστιανῶν προβάλλουν τά θεολογικά βάθη τοῦ «προσώπου» αὐτῶν. Τήν προβολήν τούτων ὁ συγγραφεύς προσδιορίζει δι’ ὅσων ἀναφέρεται εἰς τήν πρός τοῦτο συμβολήν τοῦ νοῦ, τοῦ λόγου καί τοῦ πνεύματος τῶν Χριστιανῶν ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ὁδεύουν πρός τήν «καθ’ ὁμοίωσιν Θεοῦ» ὑπόστασίν των, διά μόνης τῆς ὁποίας καί ἀνακτᾶται ἡ πραγματική ἐλευθερία τοῦ προσώπου. Ὁ συγγραφεύς συμπεραίνει οὕτω (σελ. 115-116) ὅτι μόνον ὁ Χριστιανός ἀποκτᾷ τήν καθαράν θεολογικήν ἔννοιαν τοῦ «προσώπου», διά τῆς κατά Χριστόν συνεχοῦς ἀσκήσεως τῆς ζωῆς του καί διά τῆς βιώσεως τῶν Μυστηρίων τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας ἐντός τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας, θεούμενος οὕτως κατά χάριν Θεοῦ.

Εἰς τό Γ΄ μέρος (σελ. 117-163) ἐξετάζεται ἡ ὑπάρχουσα διαφορά μεταξύ τῆς Φιλοσοφίας καί τῆς Θεολογίας ὡς πρός τήν σχέσιν τῆς ἐννοίας τῶν ὅρων «ὑπόστασις» καί «πρόσωπον». Ὑπογραμμίζεται δέ ἐν συνεχείᾳ ἡ μεγάλη ἐντεῦθεν σύγχυσις περί τήν χρῆσιν τῶν ὅρων τούτων καί ἡ συμβολή τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας εἰς τήν ἀντιμετώπισιν τῶν ἐκ τῆς συγχύσεως ταύτης ἐπικινδύνων πλανῶν τῶν μεγάλων αἱρεσιαρχῶν. Ἀκολούθως ὁ συγγραφεύς παρουσιάζει ὀνομαστί τάς ἐπί τῶν ὅρων τούτων ἀντιλήψεις τῶν ἀρχαίων καί τῶν νεωτέρων μεγάλων Φιλοσόφων διά νά τονίσῃ ὅτι οὐδείς ἐξ αὐτῶν συνεσχέτισεν ὀρθῶς τήν ἔννοιαν τῆς «ὑποστάσεως» πρός τήν ἔννοιαν τοῦ «προσώπου», μηδέ τῶν ἐκπροσώπων τῆς Δυτικῆς Θεολογίας ἐξαιρουμένων, ὡς στενῶς συνεσχέτισαν τάς ἐννοίας τῶν δύο τούτων ὅρων μόνον οἱ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Ὁ συγγραφεύς προχωρεῖ περαιτέρω εἰς τήν ἐξέτασιν τῆς θεολογικῆς ἐννοίας τῆς «ὑποστάσεως», ὡς διετύπωσαν αὐτήν οἱ Καπαδόκαι Πατέρες καί μετ’ αὐτούς Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός καί Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, εἰς τήν ὑπ’ αὐτῶν ἀντιμετώπισιν τῶν μεγάλων πλανῶν τῶν ἀντιτριαδικῶν αἱρετικῶν τῆς Ἐκκλησίας. Οὕτω καταλήγει εἰς τήν διαπίστωσιν, ὅτι ἡ ὑπόστασις τοῦ ἀνθρώπου ἀπώλεσε διά τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος τήν φυσικήν της συγκρότησιν, καθότι ἡ προσωπική αὐτῆς ἐλευθερία ἐνεπλάκη μέ τήν δύναμιν τοῦ κακοῦ καί ἀπεδυναμώθη ἡ εἰκών τοῦ προσώπου αὐτῆς, ὥστε νά χάσῃ τήν ἄλλως φυσικήν κοινωνίαν αὐτῆς μετά τοῦ δημιουργήσαντος αὐτήν τήν Θεοῦ καί νά ὑποστῇ οὕτω τόν φυσικόν καί τόν πνευματικόν αὐτῆς θάνατον. Ἀπ’ αὐτοῦ λυτροῦται ὁ Χριστιανός ἀναγεννώμενος διά τῆς πίστεως εἰς τόν Σωτῆρα Ἰησοῦν Χριστόν καί καθιστάμενος μέλος τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας διά τοῦ Βαπτίσματος τελειοῦται πνευματικῶς διά τῆς κατά Χριστόν ζωῆς του μέχρι τῆς κατά χάριν θεώσεώς του, ὅτε καί ἐπανακτᾷ τό ἀρχέγονον κάλλος τοῦ θεοθέντος προσώπου του.

Εἰς τό Δ΄ μέρος (σελ. 115-244) ἐξετάζεται «Ἡ ἐμπειρία καί ἡ ὁρολογία τοῦ προσώπου». Ὁ συγγραφεύς ἀντιλαμβάνεται τήν ἐμπειρία ταύτην ὡς τήν συνέπειαν τῆς προσωπικῆς πίστεως τῶν Πατέρων καί τῶν νηπτικῶν θεολόγων τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ εἰς ὅσα διδάσκουν περί τῶν τριῶν προσώπων τοῦ μόνου ἀληθινοῦ Θεοῦ καί περί τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου. Μέ ἄλλους λόγους, τήν ἐμπειρίαν ταύτην νοοῦν «ὡς τήν ὑπ’ αὐτῶν τῶν ἰδίων βίωσιν τοῦ «Προσώπου». Οὗτοι χρησιμοποιοῦν τούς διαφόρους θεολογικούς ὅρους, τῶν ὁποίων ἡ ἔννοια προσλαμβάνει καί τόν ἐκ τῆς προσωπικῆς ἐμπειρίας βιωματικόν αὐτῆς χαρακτῆρα, εἰδικώτερον πρός ἀντιμετώπισιν τῆς ἐπί τοῦ προκειμένου πλάνης τῶν αἱρετικῶν. Παρά ταῦτα οἱ ἐν λόγῳ Πατέρες ἀνεγνώριζον τήν ἀδυναμίαν τῶν ὑπ’ αὐτῶν χρησιμοποιουμένων ὅρων.

Ἀξία ὑπογραμμίσεως ἐνταῦθα εἶναι ἡ πληρότης τῶν ὑπό τοῦ συγγραφέως ἐπιστρατευομένων γνώσεών του, ὡς καί ἡ λεπτή ὅσον καί ἐπιτυχής ἀξιολόγησις τῶν ἀντιλήψεων πάντων τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, πρός διασάφισιν καί ἁπλουστέραν διατύπωσιν τῆς περί «Προσώπου» διδασκαλίας των.

Εἰς τό Ε΄ μέρος (σελ. 245-285) προβάλλονται «Οἱ Ἅγιοι ὡς φορεῖς τῆς θείας Ἀποκαλύψεως». Ὁ συγγραφεύς δηλαδή παρουσιάζει ὅλους τούς Ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας ὡς τούς πραγματικούς φορεῖς συνόλου τῶν ὑπερφυσικῶν ἱστορικῶν ἀποκαλύψεων τοῦ Θεοῦ χάριν πάντων τῶν ἀνθρώπων. Διά αὐτῶν τῶν ἀποκαλύψεων οἱ ἴδιοι ὄχι μόνον ἐθεώθησαν κατά χάριν Θεοῦ, ἀλλά καί αὐτά τά τίμια λείψανα αὐτῶν ἡγιάσθησαν, ὥστε διά τῶν πολλῶν θείων χαρισμάτων καί τῶν θαυμάτων των νά παρέχουν τήν ἀσφαλεστέραν μαρτυρίαν τῆς προσωπικῆς θεώσεώς των.

Εἰς τό ΣΤ΄ μέρος (σελ. 287-378) ἐξετάζεται «Τό ἦθος τῆς ἐλευθερίας καί ἡ ἐλευθερία τοῦ ἤθους». Ὁ συγγραφεύς δηλαδή προσπαθεῖ νά προσδιορίσῃ, κατά τούς Ἕλληνας Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, τήν ἔννοιαν τῆς πραγματικῆς ἐλευθερίας τῶν ἀνθρώπων, ἡ ὁποία διασφαλίζει αὐτούς ἀπό τήν ἀναρχίαν καί ἀπό τήν αὐτοπροαίρετον ὑποδούλωσιν εἰς ἄλλην ὑπερτέραν δύναμιν. Ἀρχικῶς γίνεται λόγος περί τῆς θεολογικῆς θεωρήσεως τῆς ἐλευθερίας καί δή περί τῶν πέντε ὄψεών της. Ἤτοι τῆς σχετικότητός της, τῶν παραγόντων οἱ ὁποῖοι προκαλοῦν τήν ἔκφρασίν της, τῆς λειτουργίας της, τῆς δι’ αὐτοῦ διαπράξεως τοῦ κακοῦ, καί τῆς δι’ αὐτοῦ πνευματικῆς πτώσεως τῶν ἀνθρώπων τῶν δύο θελημάτων της, τοῦ φυσικοῦ καί τοῦ γνωμικοῦ. Ἐν συνεχείᾳ παρουσιάζεται ἡ διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἐπί τῆς σχέσεως τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας ἑκάστου πρός τήν ἁμαρτίαν καί τόν μετ’ αὐτῆς ἀλληλένδετον πνευματικόν θάνατον (Δαμασκηνός, Γρηγόριος Παλαμᾶς), καί περί τῆς δυνατότητος ὑπερβάσεως δι’ αὐτῆς τοῦ πνευματικοῦ θανάτου καί τῆς ἐλευθέρας ἐν Χριστῷ ζωῆς. Ὁ συγγραφεύς συμπληρώνει τήν προσπάθειά του ταύτην διά τῆς ἀναφορᾶς του εἰς τήν λειτουργίαν τοῦ νοῦ τῶν Χριστιανῶν, τόν ὁποῖον ἀντιλαμβάνεται ὡς τόν ὀφθαλμόν τῆς ψυχῆς τοῦ κάθε ἀνθρώπου, οἱ ὁποῖοι θέλουν νά ἐλευθερωθοῦν ἀπό τά πάθη τῆς ἁμαρτίας, νά ὑποδουλωθοῦν αὐτοβούλως, ὡς διδάσκει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος (ἐπιστολαί πρός Ρωμαίους 6, 18-22), εἰς τό ὑπέρ τῶν ἀνθρώπων θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἐνταῦθα ὁ συγγραφεύς παρουσιάζει τά ὅσα διδάσκει σχετικῶς εἷς ἀναχωρητής ὁ Ἀββᾶς Ἠσαΐας (Φιλοκαλία).

Εἰς τήν τελευταίαν παράγραφον τοῦ μέρους τούτου (σελ. 332-377) ὁ συγ. παρουσιάζει τό θεολογικόν ἐκεῖνο φαινόμενον τῆς κατά Χριστόν μωρίας (σαλότητος), τό ὁποῖον βασίζεται εἰς τούς λόγους τοῦ Ἀποστόλου Παύλου· «Ἡμεῖς μωροί διά Χριστόν...» (Ι Κορ. 4, 10. Πρβλ. καί στίχ. 1, 18-23). Ὡς γνωστόν, τό φαινόμενον τοῦτο τῆς κατά Χριστόν Σαλότητος ἀνεπτύχθη ἀπό μίαν τάξιν περιοδευόντων ἀσκητῶν, οἱ ὁποῖοι διά τῆς αὐστηρᾶς ἐγκρατείας των προεκάλουν τόν σεβασμόν καί τήν τιμήν τῶν Χριστιανῶν τῶν πόλεων. Ἀμφότερα ταῦτα ἠνόχλουν τούς περιοδεύοντας τούτους ἀσκητάς, διότι ἐξελάμβανον τόν σεβασμόν καί κάθε τιμήν πρός τό πρόσωπόν των ὡς πράγματα ἀντιβαίνοντα πρός τό ἰδεῶδες τῆς ἄκρας ἐγκρατείας καί ταπεινώσεώς των. Διά τοῦτο καί προσποιούμενοι παρουσίαζον τούς ἑαυτούς των εἰς τόν κόσμον ὡς μωρούς, ἀνισορρόπους καί ἀκολάστους ἀκόμη. Τά ὅσα ἐκτίθενται ἐνταῦθα βασίζονται εἰς τόν βίον τοῦ ἀναχωρητοῦ τοῦ 6ου μ.Χ. αἰῶνος Ἁγίου Συμεών τοῦ Σύρου, τόν ὁποῖον συνέταξεν ὁ ἐπίσκοπος Νεαπόλεως τῆς Κύπρου Λεόντιος (5ος ἤ 9ος αἰών).

Ὁ συγγραφεύς τοῦ παρόντος βιβλίου ἐξετάζει τό φαινόμενον τοῦτο ἐν σχέσει πρός τήν πνευματικήν ἐλευθερίαν τῶν ἐν λόγῳ ἀναχωρητῶν, ὡς βίωση ἀφ’ ἑνός τῆς διά τῆς ἐγκρατείας των ἀπαλλαγῆς αὐτῶν ἀπό τῆς ἁμαρτίας καί ἀφ’ ἑτέρου ὡς ἄμεσον βίωσιν τῆς ἐπ’ αὐτῶν ἐπενεργείας τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Ἀναφέρεται ἐπίσης εἰς τά αἴτια τῆς ἐμφανίσεως τοῦ φαινομένου τούτου, εἰς τήν πρός ἐγκράτειαν κλῆσιν τῶν ἀναχωρητῶν τούτων ἀπό τόν Θεόν εἰς τήν ἀπάθειαν αὐτῶν ἔναντι καί τῶν ἰσχυροτέρων πειρασμῶν τῆς καθ’ ἡμέραν ζωῆς, εἰς τήν ἁγιότητα, τόν ἄνωθεν φωτισμόν εἰς τήν πορείαν τῆς ζωῆς καί τῆς δράσεώς των, τέλος εἰς τήν κατά χάριν Θεοῦ Θέωσιν. Κατά τόν συγγραφέα, οὗτοι ἤσκουν ἔξοχον λειτούργημα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ πρός σωτηρίαν πολλῶν Χριστιανῶν, τό λειτούργημα τῆς ἀπαθείας ἔναντι τῶν πειρασμῶν τῆς σαρκός, τοῦ ἐλευθεροῦντος πάντα ἄνθρωπον θείου ἔρωτος καί τῆς ἀγάπης πρός πάντας. Τό λειτούργημα τοῦτο παρεῖχεν εἰς τούς ἀσκοῦντας αὐτό τήν «θεοπτίαν» ὡς τήν ὑπερτάτην πρός αὐτούς εὐλογίαν τοῦ Θεοῦ.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Ὡς προελέχθη, τό παρόν βιβλίον ἀναφέρεται εἰς κατ’ ἐξοχήν δύσκολον θεολογικόν θέμα. Ἡ ὅλη διαπραγμάτευσίς του γίνεται ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους εἰς ὑψηλόν πράγματι θεολογικόν ἐπίπεδον. Ἀπό τῆς καθαρᾶς θεολογικῆς βάσεώς του ταύτης ἀνιχνεύει ὁ σεβασμιώτατος συγγραφεύς του τήν καθόλου ἀνάπτυξίν του εἰς τά πλαίσια τῆς ἑνιαίας ἱστορικῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως. Ἐκτός τοῦ αὐστηροῦ θεολογικοῦ χαρακτῆρος τοῦ θέματος καί τῆς διαπραγματεύσεώς του, αὕτη παρουσιάζει καί πρωτοτυπίαν καί ἐπιστημονικήν μέθοδον.

Εἶναι ἀληθές ὅτι πολλαί θέσεις τοῦ συγγραφέως προκαλοῦν διάφορα ἐρωτήματα καί τινας ἐπιφυλάξεις, πλήν ὅμως ἀμφότερα ταῦτα ἀνοίγουν νέα πεδία περαιτέρω ἐρεύνης τῶν συγκεκριμένων θέσεων τοῦ συγγραφέως.

Ἐπί τούτοις ἐπιτρέπεται νά λεχθῆ ὅτι ὁ συγγραφεύς χρησιμοποιεῖ λίαν ἐπιτυχῶς, μέ ἄνεσιν, σαφήνειαν καί συνέπειαν τήν δημοτικήν γλῶσσαν ἐπί ἑνός ὑψηλοῦ θεολογικοῦ θέματος, τοῦ ὁποίου ἡ παραδοσιακή φρασεολογία καί ὁρολογία δέν χάνει ποσῶς τάς θεολογικάς ἀποχρώσεις τοῦ ἑκάστοτε νοήματός της. Παρά ταῦτα γίνεται χρῆσις τῶν ἐν συνεχείᾳ παρατιθεμένων ἀδοκίμων λέξεων ἤ ἐκφράσεων, αἱ ὁποῖαι θέλω νά πιστεύω ὅτι μαρτυροῦν τήν πρόθεσιν τοῦ συγγραφέως νά γίνῃ περισσότερον σαφής. Αὗται εἶναι «Ἀληθινότητα» (σελ. 106 καί 317), «ἐγκεφαλική γνώση» (σελ. 63), «ἐλευθερωτική» (σελ. 63), «ἰδεολογοποιοῦμε» (σελ. 87), «ἀμεριμνία» (σελ. 92 καί 112), «κτιστότητα» (σελ. 100), «ὀντικόν» (σελ. 128), «ὑπαρκτικό πρόβλημα» (σελ. 129), «κοσμομέριμνα, ἀνθρωπομέριμνα» (σελ. 129), «ὀντισμός» (σελ. 131), «ἀγνωστικιστικά πλαίσια» (σελ. 132), «ἐρωτηματοθεσία» (σελ. 133), «ἀπροϋπόθετα» (σελ. 170) καί «θανατοκεντρικοί» (σελ. 314).

Διά ταῦτα ἡ καθ’ ἡμᾶς Εἰσηγητική Ἐπιτροπή κρίσεως τῶν ὑποβληθέντων βιβλίων πρός ἀπονομήν τοῦ βραβείου τοῦ Πανελληνίου Ἱεροῦ Ἱδρύματος τῆς Εὐαγγελιστρίας Τήνου, ἡ ὁρισθεῖσα ὑπό τῆς Γ΄ Τάξεως τῶν Ἠθικῶν καί Πολιτικῶν Ἐπιστημῶν κατά τήν Συνεδρίαν αὐτῆς τῆς 31ης παρελθόντος Ἰανουαρίου, θεωρεῖ καί τό βιβλίον τοῦτο ἄξιον προσοχῆς καί βραβεύσεως. Προκρίνει δέ διά τό ἐν λόγῳ βραβεῖον τό ὑπό τόν τίτλον «Τό πρόσωπο στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση» τοῦ νῦν Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Κυρίου Ἱεροθέου Σ. Βλάχου, διά τόν κατ’ ἐξοχήν θεολογικόν χαρακτῆρα τοῦ θέματός του, ὡς καί διά τήν ὑψηλήν στάθμην τῆς θεολογικῆς διαρπαγματεύσεως αὐτοῦ.

Ἐν Ἀθήναις 5 Μαρτίου 1996
Τά Μέλη τῆς Εἰσηγητικῆς Ἐπιτροπῆς

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Μέ ἀξίωσε ὁ Θεός κατά τήν διάρκεια τῆς ποιμαντικῆς μου διακονίας νά ἀσχοληθῶ μέ τήν συγγραφή βιβλίων τά ὁποῖα δημοσιεύθηκαν στήν ἑλληνική γλώσσα καί τά περισσότερα ἀπό αὐτά μεταφράσθηκαν σέ πολλές ξένες γλῶσσες καί ἔτσι ἀπέκτησα ἕνα εὐρύτατο ἀναγνωστικό κοινό.

Τό σημαντικό εἶναι ὅτι τό περιεχόμενο τῶν βιβλίων μου ἄγγιξε ἑκατομμύρια ἀνθρώπους σέ ὅλο τόν κόσμο, ἀπό ἀνατολή στήν δύση καί ἀπό βορρά στόν νότο καί αὐτό μοῦ προκαλοῦσε ἔκπληξη, γιατί φαινόταν καθαρά ὅτι τό μήνυμα πού ἐκπεμπόταν ἀπό τά βιβλία μου ἦταν πανανθρώπινο.

Στό κείμενο πού θά ἀκολουθήση θά παρουσιάσω ἀφ’ ἑνός μέν τά βασικά πρόσωπα πού μέ ἐνέπνευσαν στήν διαμόρφωση τῆς ζωῆς μου καί τῆς διδασκαλίας μου, ἀφ’ ἑτέρου δέ τά κεντρικά σημεῖα τῆς διδασκαλίας μου πού ἔκανε τόσο μεγάλη ἐντύπωση στούς ἀναγνῶστες σέ ὅλο τόν κόσμο. Ὅλα αὐτά φαίνονται στά βιβλία πού ἔγραψα καί μάλιστα παρουσιάζονται στούς τίτλους τῶν βιβλίων πού δημοσιεύθησαν. Ἔτσι θά παρουσιάσω τά δύο αὐτά σημεῖα, ἀναλύοντας τούς τίτλους μερικῶν βιβλίων μου.

1. Ὅσοι καί ὅσα μέ ἐνέπνευσαν

Θεωρῶ ὅτι ὅλη ἡ διδασκαλία μου δέν προῆλθε ἀπό μιά παρθενογένεση, δηλαδή δέν ἦταν ἄγνωστη στήν Ἐκκλησία καί ξαφνικά ἐμφανίσθηκε ἀπό τό πουθενά. Στήν ἐπιστήμη ὑπάρχει περίπτωση πού κάποιος προήγαγε τήν ἐπιστήμη, ἀφοῦ σέ κάποια στιγμή ἐλλάμψεως ἀνεκάλυψε κάτι πού ὠφέλησε τήν ἐπιστήμη καί τήν ἀνθρωπότητα. Βέβαια, αὐτό δέν προερχόταν ἀπό μιά μηδενική βάση, ἀφοῦ κάθε ἐπιστήμων χρησιμοποιεῖ τίς γνώσεις πού κληρονόμησε καί στήν συνέχεια προχώρησε τήν ἐπιστημονική γνώση ἕναν βηματισμό πιό πέρα.

Στήν περίπτωσή μου συνέβη κάτι παρόμοιο, ἀφοῦ μεγάλωσα μέσα σέ χριστιανικά περιβάλλοντα, ὅπου συνάντησα εὐλογημένους ἀνθρώπους, στήν συνέχεια διάβασα διαφόρους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, καί τελικά κάτω ἀπό τήν ἐπιρροή ὅλων αὐτῶν διαμόρφωσα τήν θεολογία πού ἐκφράζω, ἡ ὁποία δέν εἶναι δική μου θεολογία, ἀλλά ἐμπειρία καί διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν διαμόρφωσα μιά δική μου θεολογία, ἀλλά προσπάθησα νά ἐκφράσω τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί τήν ἐμπειρία πού ἀπεκόμισα ζώντας μέσα στήν Ἐκκλησία, καί ἐρχόμενος σέ ἐπικοινωνία μέ ἀνθρώπους πού διέθεταν τό ὀρθόδοξο καί ἐκκλησιαστικό φρόνημα.

Στήν ἑνότητα αὐτή θά προσδιορίσω αὐτά τά περιβάλλοντα, τά πρόσωπα καί τούς συγγραφεῖς πού ἐπηρέασαν τήν ὅλη αὐτήν θεολογική μου συγκρότηση.

 α) «Εἰς μνημόσυνον»

Τό βιβλίο αὐτό ἀναφέρεται στό οἰκογενειακό μου περιβάλλον, κυρίως τούς γονεῖς μου καί τήν θεία μου, δηλαδή τήν ἀδελφή τῆς μητέρας μου, πού μέ ἐπηρέασαν πολύ στήν ὅλη πορεία τῆς ζωῆς μου καί τῆς σκέψεώς μου.

Οἱ γονεῖς μου, Σωτήριος καί Εὐτυχία, ἦταν ἁπλοί ἄνθρωποι, μέλη ζωντανά τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς τῶν Ἰωαννίνων μέ προσευχή, ἐκκλησιασμό καί μετοχή στά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ θεία μου Παρασκευή ἀφιερώθηκε ἀπό τά μικρά της χρόνια στόν Θεό, ἦταν ἀδελφή καί προϊσταμένη νοσοκόμος μέ μεγάλη δράση, κατά τήν διάρκεια τοῦ πολέμου τοῦ 1940 καί στά μετέπειτα χρόνια.

Καί οἱ τρεῖς αὐτοί ἄνθρωποι, πατέρας, μητέρα, θεία, μέ ἀγαποῦσαν πολύ καί μοῦ ἔστελλαν κατά καιρούς γράμματα γιά νά μέ ἐμψυχώσουν στήν ἱερατική μου διακονία. Στά γράμματα αὐτά ὑπάρχουν πολλά προσωπικά τους στοιχεῖα καί μέ αὐτόν τόν τρόπο συνέταξα τήν βιογραφία τους. 

β) Παλαιόν ὄφλημα

Ἀπό τήν μικρή μου ἡλικία συνδέθηκα μέ τήν Ἐκκλησία καί εἶχα Πνευματικούς Πατέρες οἱ ὁποῖοι ἀνέλαβαν τήν πνευματική μου καθοδήγηση. Ὁ πρῶτος οὐσιαστικά Πνευματικός Πατέρας μου, ὕστερα ἀπό μερικούς ἐξομολόγους μου στήν μικρή ἡλικία, ἦταν ὁ Ἀρχιμ. Σεβαστιανός Οἰκονομίδης, Ἱεροκήρυξ Ἰωαννίνων καί μετέπειτα Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης. Ὁ π. Σεβαστιανός μέ ἀνέλαβε ἀπό τίς πρῶτες τάξεις τοῦ Γυμνασίου μέχρι πού τελείωσα τήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης καί πῆγα μέ τήν εὐχή του στήν Ἔδεσσα.

Ὁ π. Σεβαστιανός ἦταν ἕνας φιλόστοργος Πνευματικός Πατέρας, ἕνας θαυμάσιος λειτουργός, ἕνας ἐθναπόστολος, ἕνας ἀληθινός ἐκκλησιαστικός καί ἐθνικός ἡγέτης, ἕνα λαμπερό ἀστέρι, ἕνας φωτεινός ἄγγελος. 

Στό βιβλίο αὐτό καταθέτω ὅλες τίς ἐντυπώσεις μου ἀπό τήν συναναστροφή μαζί του, καθώς ἐπίσης δημοσιεύω καί τά γράμματα πού λάμβανα ὅσο ἤμουν στήν Ἔδεσσα καί μετά πού μετατέθηκα στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν.
 

γ) Κόσμημα τῆς Ἐκκλησίας

Ὡς κόσμημα τῆς Ἐκκλησίας χαρακτήρισαν πολλοί τόν Μητροπολίτη Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας κυρό Καλλίνικο πού μέ ἀνέλαβε ὡς Πνευματικός Πατέρας μέ τήν ἄδεια τοῦ π. Σεβαστιανοῦ, καί ὁ ὁποῖος μέ ἔκειρε μοναχό, μέ χειροτόνησε Διάκονο καί Πρεσβύτερο, μέ χειροθέτησε σέ Ἀρχιμανδρίτη καί Πνευματικό Πατέρα, καί μέ τόν ὁποῖο ἔμεινα γιά δέκα πέντε χρόνια στό Ἐπισκοπεῖο τῆς Ἐδέσσης ὡσάν νά ἤμασταν σέ μιά καλύβη τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Ὁ Μητροπολίτης Καλλίνικος ἦταν ἕνας ἀσκητής Ἐπίσκοπος, στό βάθος ἡσυχαστής, ἀληθινός ποιμήν καί ζηλωτής ἱεραπόστολος. 

Ὁ εὐλογημένος αὐτός Ἐπίσκοπος, μοῦ προσέφερε πολλά, μοῦ μετάγγισε τήν ἡσυχαστική παράδοση πού εἶχε κληρονομήσει ἀπό τόν εὐλαβῆ παπποῦ του, τόν ἱεραποστολικό του ζῆλο καί τήν μεγάλη ἀξία τῆς ἱερωσύνης. 

Στό βιβλίο πού ἔγραψα γιά τόν Γέροντά μου φαίνεται ἡ μεγάλη του προσφορά στήν Ἐκκλησία καί σέ μένα πού ἤμουν τό μοναδικό πνευματικό του παιδί μέ τήν στενή ἔννοια τοῦ ὅρου.

δ) «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους»

Τό Ἅγιον Ὄρος ἔπαιξε σημαντικό ρόλο στήν ζωή μου ἀπό τήν φοιτητική μου ἀκόμη περίοδο, ὅταν μέ τόν Καθηγητή μου Παναγιώτη Χρήστου, πατρολόγο παγκοσμίου ἐμβελείας, καταγράφαμε μέ ὁμάδα συμφοιτητῶν μου τά χειρόγραφα τῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Ἀργότερα, οἱ ἐπισκέψεις μου ἦταν περισσότερο προσωπικές, ἀφοῦ ἐπισκεπτόμουν Μονές, Σκῆτες, Καλύβες καί ἐρημητήρια, ἀναζητώντας μοναχούς πού εἶχαν ἐμπειρική γνώση τῆς νοερᾶς προσευχῆς καί τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ἔγραψα τό βιβλίο «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους».

Τό Ἅγιον Ὄρος εἶναι τό «περιβόλι τῆς Παναγίας», ὅπου τιμᾶται ὑπερβαλλόντως ἡ Παναγία καί οἱ μοναχοί εἶναι ἀφιερωμένοι στόν Χριστό καί στήν Μητέρα Του. Ἡ ἁγιορείτικη ζωή εἶναι ἑνιαία καί βιώνεται στά Κοινόβια Μοναστήρια, τίς Σκῆτες, τίς Καλύβες, τά Καθίσματα καί τά Κελλιά. Παντοῦ ἐξασκεῖται ἡ προσευχή, ἀσκεῖται ἡ ὑπακοή καί γίνεται ἀγώνας γιά νά βιωθῆ ἡ ἀγγελική ζωή.

Ἔρημος τοῦ Ἁγίου Ὄρους καλεῖται ἡ περιοχή ἀπό τήν Ἱερά Μονή τοῦ Ἁγίου Παύλου μέχρι τήν Ἱερά Μονή τῆς Μεγίστης Λαύρας, στήν ὁποία περιοχή ὑπάγονται ἡ Ἱερά Νέα Σκήτη καί ἡ Σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννης, ἡ Μικρά Ἁγία Ἄννα, τά Καυσοκαλύβια, ὁ ἅγιος Βασίλειος, τά Κατουνάκια, τά Καρούλια, ἡ Βίγλα κλπ. Κυρίως ἔρημος εἶναι ἡ μοναχική ζωή ὅπου οἱ ἐρημίτες μοναχοί ἀσκοῦνται κατ’ ἐξοχήν ἀδιάλειπτα στήν νοερά-καρδιακή προσευχή καί ἔχουν μεγάλη ἐμπειρία αὐτῆς τῆς ζωῆς.

Ὅταν πλησιάζη κανείς ἕναν ἐρημίτη μοναχό μπορεῖ, κατά τόν βαθμό τῆς δικῆς του πνευματικῆς καταστάσεως, νά μάθη πολλά μυστικά τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ὅπως τί εἶναι ἡ νοερά προσευχή, ποιά εἶναι ἡ ἀξία της, πῶς γίνεται, τί σημαίνει ἔλευση καί ἀπόκρυψη τῆς θείας Χάριτος, ποιοί εἶναι οἱ καρποί τῆς εὐχῆς, καί πῶς πολεμᾶ ὁ διάβολος τόν ἡσυχαστή μοναχό. Ἡ ἔρημος ἀσκεῖ βαθύτατη ἐπιρροή στόν ἄνθρωπο, ἰδιαίτερα ὅταν αὐτός μπορεῖ νά ἀκούση τήν ἡσυχία καί τήν φωνή τῆς ἐρήμου, ὅταν ἀντέξη τήν ζωή της.

Ἡ ἐρημική ζωή εἶναι μακαρία ὅταν ἐμπνέεται ἀπό τόν θεῖο ἔρωτα, καί ὅταν συνιστᾶ ἕνωση μέ τόν Θεό. Ἡ νοερά προσευχή πού λειτουργεῖ στό βάθος τῆς καρδιᾶς εἶναι μιά ἐσωτερική θεία Λειτουργία, ἀφοῦ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἱερεύς τῆς θείας Χάριτος κατέρχεται στό ἐσωτερικό ἐκκλησάκι τῆς καρδιᾶς γιά νά προσευχηθῆ στόν Θεό.

Τότε ὁ ἐρημίτης μοναχός ἔχει μέσα του ἔνοικο τό Ἅγιον Πνεῦμα καί γι’ αὐτό δέν αἰσθάνεται ὅτι εἶναι μόνος του.
Βέβαια, ἡ νοερά προσευχή στήν καρδιά δέν ἀντικαθιστᾶ τήν θεία Λειτουργία καί τήν θεία Κοινωνία, ἀφοῦ ὁ ἐρημίτης, ὁ ἡσυχαστής μοναχός αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη νά κοινωνήση τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ, καί αὐτή ἡ κοινωνία τοῦ ἀνάπτει ἀκόμη περισσότερο τήν δίψα γιά τόν Χριστό.

Πάντως, ὅταν κανείς ἔχη τίς κατάλληλες προϋποθέσεις καί ζήση ἀκόμη καί μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους, συνομιλώντας μέ ἐρημίτη μοναχό καί μετέχοντας στήν θεία Λειτουργία, ἀξιώνεται νά φοιτήση στήν Θεολογική Σχολή τῆς ἐρήμου. Μάλιστα, μιά βραδυά στήν ἔρημο ἀναλογεῖ μέ πολλά χρόνια στίς Πανεπιστημιακές Θεολογικές Σχολές, ἀλλά πάλι δέν μπορεῖ νά γίνη καμμιά σύγκριση. Ὁ ἐρημίτης μοναχός ὡς καθηγητής τῆς ἐρήμου, ἔχει πείρα πάνω ἀπό τήν ἐγκεφαλική γνώση τῶν καθηγητῶν τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν. Ἔτσι, μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους, μέ τίς ἀνάλογες προϋποθέσεις, εἶναι πρόγευση τῆς Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν.

Κάποιος μοῦ εἶπε ὅτι τό βιβλίο «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους» εἶναι ἡ περίληψη ὅλων τῶν μετέπειτα ἔργων μου. Πράγματι, διαβάζοντας ξανά τό βιβλίο αὐτό μετά ἀπό πολλά χρόνια καί ὅλα τά ἑπόμενα βιβλία διαπιστώνω ὅτι στό βιβλίο «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους» βρίσκεται ὁ πυρήνας σχεδόν ὅλων τῶν μετέπειτα βιβλίων μου. Κατά κάποιον τρόπο ἀπό τό ἔτος 1978, πού ἄρχισα νά γράφω μέ σκοπό τήν ἔκδοση βιβλίων, εἶχα ἀπαρτίσει ὅλη τήν θεολογική σκέψη, τήν κατέγραψα στό βιβλίο αὐτό καί τήν ἀνέλυσα στά μεταγενέστερα βιβλία μου.

ε) «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὡς ἁγιορείτης»

Σημαντικό ρόλο στήν ζωή μου ἔπαιξε ἡ γνωριμία μου μέ τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ἀπό φοιτητής συμμετεῖχα στήν κριτική ἔκδοση τῶν ἔργων του ἀπό τήν ἄποψη ὅτι κλήθηκα ἀπό τόν Καθηγητή μου Παναγιώτη Χρήστου νά ἐντοπίσω τά χωρία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου στά ὁποῖα παρέπεμπε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, καί νά κάνω τήν σχετική ἀναφορά. Αὐτό μοῦ ἔδωσε τήν δυνατότητα νά μελετήσω σχεδόν ὅλα τά ἔργα του.

Ἄρχισα τήν μελέτη ἀπό τό περίφημο ἔργο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ «ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων», συνέχισα στίς ὁμιλίες του, τίς ὁποῖες χρησιμοποιοῦσα στά κηρύγματα μου, καί προχώρησα στά «φυσικά, θεολογικά, ἠθικά καί πρακτικά κεφάλαια», τίς Ἐπιστολές του καί ὅλα τά ἄλλα ἀντιρρητικά γιά τό Βαρλαάμ, τόν Ἀκίνδυνο, τόν Ἁγιορειτικό τόμο κλπ.

Ὁ 14ος αἰώνας εἶναι πολύ σημαντικός γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, γιατί, ἐπειδή ὁ δυτικός σχολαστικισμός ἄρχισε νά εἰσδύη στόν ἀνατολικό χῶρο, ἀνέδειξε ἕναν μεγάλο Πατέρα, ἕνα λαμπρό ἀστέρι τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας, πού εἶναι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ἔτσι, κατά τόν αἰώνα αὐτόν ἔγινε θεολογικός διάλογος μεταξύ τοῦ δυτικοῦ οὐνίτου μοναχοῦ Βαρλαάμ καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Βαρλαάμ διαπνεόταν ἀπό τίς αὐγουστίνιες διδασκαλίες, οἱ ὁποῖες ἐν πολλοῖς ἦταν κεντρική ἄποψη μιᾶς μερίδας τῶν σχολαστικῶν θεολόγων τοῦ Μεσαίωνος.

Στήν συνέχεια, ὁ διάλογος αὐτός συνεχίσθηκε μεταξύ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τοῦ Γρηγορίου Ἀκινδύνου, καί ἀργότερα μεταξύ τοῦ ἰδίου Πατρός καί τοῦ φιλοσόφου Γρηγορᾶ. Ἔτσι, ὁ διάλογος ἔγινε μεταξύ τῶν θεολογικῶν θέσεων τῆς Δύσης, ἀλλά καί καί τῆς φιλοσοφικῆς νοοτροπίας πού ἐπικρατοῦσε καί σέ μιά μερίδα τῶν φιλοσοφούντων θεολόγων τῆς Ἀνατολῆς.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἦταν ἕνας ἁγιορείτης μοναχός, πού ἐξέφραζε τήν ἐμπειρία τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας, ὅπως βιωνόταν στό Ἅγιον Ὄρος. Ὁ διάλογος αὐτός ἐπικεντρώθηκε σέ τρία θεολογικά θέματα διαδοχικῶς. Ἄρχισε μέ τήν ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, πῶς νοεῖται ἡ ἐκπόρευση στίς δύο παραδόσεις ἀνατολική καί δυτική· συνεχίσθηκε μέ τό μυστήριο τῆς ἀδιαιρέτου διαιρέσεως οὐσίας καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ· καί ἔφθασε στόν ἱερό ἡσυχασμό μέ ὅ,τι αὐτό συνεπάγεται, ἤτοι τήν νοερά προσευχή στήν καρδιά ὡς ὁδοῦ πρός τήν θέα τοῦ ἀκτίστου Φωτός.

Τά τρία αὐτά θέματα συσχετίζονται μεταξύ τους, γιατί μέ τόν ἱερό ἡσυχασμό μετέχει ὁ θεούμενος τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ καί καταλαβαίνει ἐμπειρικά καί ὑπέρ ὅρασιν καί ὑπέρ νόησιν ὅτι ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ εἶναι μεθεκτή, ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀμέθεκτη, ὅτι τά Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔχουν κοινή φύση-οὐσία, κοινή ἐνέργεια, ἀλλά ἰδιαίτερα ὑποστατικά ἰδιώματα.

Τά κείμενα πού ἔγραψε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς κατά τόν διάλογο αὐτόν εἶναι σημαντικά, γιατί ἀφ’ ἑνός μέν περιέλαβε ὅλη τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἑρμήνευσε τούς Πατέρας κατά αὐθεντικό τρόπο. Ἔδειξε δέ τήν διαφορά μεταξύ τοῦ τρόπου θεολογήσεως τῆς δυτικῆς καί ἀνατολικῆς παραδόσεως.

Ἡ ὅλη αὐτή ἀνάδειξη τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ παρουσίασε καί τήν μεγάλη ἀξία τοῦ Ἁγίου Ὄρους ὡς σχολῆς ἐμπειρικῆς θεολογήσεως, καί ὡς βιωματικῆς χαρισματικῆς θεολογίας, μέ τήν νηστεία, τήν ἀγρυπνία, τήν προσευχή.

Ἡ θεολογία πού ἐξέφραζε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶναι ἡ θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία κατοχυρώθηκε καί συνοδικῶς ἀπό τίς Συνόδους 1341, 1347, 1351 καί 1368. Ἰδιαιτέρως ἡ Σύνοδος τοῦ ἔτους 1351 θεωρεῖται, καί εἶναι, ὡς ἡ Θ΄  Οἰκουμενική Σύνοδος, ἡ ὁποία ἀφ’ ἑνός μέν κατοχύρωσε ὡς ὀρθόδοξη τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἀφ’ ἑτέρου δέ, κατεδίκασε τήν αἱρετική ἄποψη τῶν Φραγκολατίνων περί τοῦ actus purus, ὅτι δηλαδή ταυτίζεται ἡ ἄκτιστη οὐσία τοῦ Θεοῦ μέ τήν ἐνέργειά Του, ὁπότε ὁ Θεός ἐπικοινωνεῖ μέ τόν κόσμο μέ κτιστές ἐνέργειες, πράγμα τό ὁποῖο εἶναι ἀπαράδεκτο καί αἱρετικό.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶχε ἀποκτήσει ἐμπειρίες τοῦ Θεοῦ στό Ἅγιον Ὄρος καί μέ τά ὑψηλά διανοητικά προσόντα του ἀνέδειξε τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ἀπέδειξε τήν αἵρεση καί εἶναι ἕνας μεγάλος Πατέρας, θεωρεῖται δέ ὡς ὁ τέταρτος Ἱεράρχης καί ὁ τέταρτος θεολόγος τῆς Ἐκκλησίας.

στ) «Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ»

Μέ τήν εὐλογία τοῦ Γέροντός μου Μητροπολίτου Ἐδέσσης, Πέλλης, καί Ἀλπωπίας ἐπισκεπτόμουν τό Ἅγιον Ὄρος, συναντοῦσα ἁγιορεῖτες Πατέρες, πολλές φορές πηγαίναμε καί μαζί σέ διάφορες πανηγύρεις τῶν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους πού τόν προσκαλοῦσαν.

Βεβαίως, ἡ ἐπικοινωνία μου μέ τό Ἅγιον Ὄρος ἄρχισε ἀπό τήν φοιτητική μου ζωή, ἀλλά συνεχίσθηκε ἔπειτα μέ τήν σοφή καθοδήγηση τοῦ Γέροντός μου, τήν ἀγάπη του καί τήν ἐλευθερία του. Ἔτσι, γνώρισα τόν ἅγιο Παΐσιο, τόν π. Ἐφραίμ τόν Κατουνακιώτη, τόν π. Ἐφραίμ τόν Φιλοθεΐτη, τόν π. Θεόκλητο Διονυσιάτη, τόν π. Γαβριήλ Διονυσιάτη, τόν π. Σπυρίδωνα τόν Νεοσκητιώτη, τόν π. Γεώργιο Ἡγούμενο τῆς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου κ.ἄ.

Ἀποκορύφωμα ὅλων αὐτῶν ἦταν ἡ γνωριμία μου μέ τόν ἁγιορείτη ἐρημίτη καί ἡσυχαστή Ἀρχιμ. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, πού ζοῦσε τήν ἐποχή ἐκείνη στήν Ἱερά Μονή τοῦ ἁγίου Ἱωάννου τοῦ Προδρόμου στό Ἔσσεξ Ἀγγλίας. Τόν ἐπισκεπτόμουν συχνά μέ τήν εὐλογία καί τήν παρότρυνση τοῦ Γέροντός μου Καλλινίκου καί  ὠφελούμουν πολύ στήν πνευματική μου ζωή.

Ἔτσι, τό βιβλιο «Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ» ἀναφέρεται στόν Ἀρχιμ. Σωφρόνιο Σαχάρωφ καί παρουσιάζει τήν ἐκπληκτική του πορεία, μέσα ἀπό τά δικά του κείμενα, τήν σοφή διδασκαλία του καί τήν διακριτική καί αὐθεντική καθοδήγησή του. 

ζ) «π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἕνας κορυφαῖος δογματικός θεολόγος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας»

Ἀπό τήν φοιτητική μου ζωή μελετοῦσα τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἰδιαιτέρως μυήθηκα στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἀπό τόν καθηγητή Παναγιώτη Χρήστου. Στήν συνέχεια, μελέτησα τούς Ἀποστολικούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, τούς Πατέρες τοῦ 4ου αἰῶνος, ἰδιαιτέρως τόν Μέγα Βασίλειο, τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, τόν ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο, τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη καί ὅλους τούς Φιλοκαλικούς Πατέρες.

Ἐνῶ εἶχα διαβάσει ὅλα αὐτά τά κείμενα, βρῆκα τήν Δογματική τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη καί κατάλαβα ὅτι ἦταν πραγματικός ἑρμηνευτής τῶν Πατέρων καί ὁ λόγος του ἐξέφραζε ἀπόλυτα τήν διδασκαλία τους καί κυρίως τήν μεθοδολογία γνώσεως τοῦ Θεοῦ.

Ὅταν μετατέθηκα στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν, τό ἔτος 1987, γνώρισα προσωπικά τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη πού εἶχε συνταξιοδοτηθῆ καί ἔμενε τόν περισσότερο καιρό στήν Ἀθήνα. Συνομιλούσαμε τακτικά ἀπό τό τηλέφωνο, παρακολουθοῦσα μαθήματά του, ἀπομαγνητοφώνησα προφορικές του ὁμιλίες καί διάβαζα ἀνέκδοτα καί ἀμετάφραστα κείμενά του. Καρπός, ὅμως, αὐτῶν τῶν μελετῶν εἶναι καί τό βιβλίο μέ τόν ὡς ἄνω τίτλο, στό ὁποῖο παρουσιάζω ὅλη τήν πορεία τῆς ζωῆς του καί τῆς θεολογικῆς του σκέψεως, καί πιστεύω ὅτι εἶναι αὐθεντικός διδάσκαλος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. 

η) «Ἡ Γερόντισσα Φωτεινή»

Ὅλα ὅσα μάθαινα ἀπό τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, παλαιούς καί συγχρόνους, προσπαθοῦσα νά τά μεταγγίζω στά πνευματικά μου παιδιά πού καταθοδηγοῦσα, θεωρώντας ὅτι αὐτά εἶναι παιδιά τοῦ Θεοῦ. Ἤθελα νά τά ἐντάξω μέσα στήν αὐθεντική ἐκκλησιαστική ζωή.

Μερικά ἀπό τά πνευματικά μου παιδιά ἀποφάσισαν νά ἀκολουθήσουν τόν μοναχικό βίο καί συγκρότησαν κατ’ ἀρχάς τήν Ἱερά Μονή Τιμίου Σταυροῦ Ἐδέσσης, καί μετά τήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου Πελαγίας τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θηβῶν καί Λεβαδείας. Μοῦ δόθηκε ἡ δυνατότητα ὡς Πνευματικός Πατέρας νά μαθαίνω πῶς ὅλη ἡ πατερική διδασκαλία καί ἡ ἐκκλησιαστική ζωή ἐφαρμόζεται στήν πράξη. Ὁπότε, αὐτό μέ βοήθησε νά κατάλαβω τήν σύνδεση μεταξύ θεολογίας καί ποιμαντικῆς. Ἡ Ἱερά αὐτή Μονή ἐκδίδει καί τά ἔργα μου.

Πρώτη Καθηγουμένη τῆς Ἱερᾶς αὐτῆς Μονῆς ἀναδείχθηκε ἡ Γερόντισσα Φωτεινή, ὑπῆρξε εἴκοσι χρόνια Ἡγουμένη καί ὅταν ἐκείνη κοιμήθηκε ἀνέλαβε ἡ Γερόντισσα Σιλουανή, πού συνεχίζει μέ ἐκκλησιαστικό φρόνημα καί ὀρθόδοξη συνείδηση τό ἔργο τῆς καθοδηγήσεως τῶν μοναχῶν. 

Ἡ Γερόντισσα Φωτεινή εἶναι καρπός τῆς ὅλης διδασκαλίας μου, ἀγάπησε τήν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων, ἔζησε κατά τό φρόνημα τῶν θεουμένων ἁγίων, πολιτεύθηκε ὡς ἀληθινή ὀρθόδοξη μοναχή καί ἐκοιμήθη μέ προσευχή.

Μετά τήν κοίμησή της βρέθηκε στό κελλί της τό σημειωματάριο, στό ὁποῖο κατέγραφε τίς σκέψεις της ὡς προσευχές στόν Θεό. Ὅ,τι δυσκολίες ἤ ὅ,τι χαρές εἶχε τίς ἀνέφερε στόν Θεό ὡς προσευχή δοξολογίας, εὐχαριστίας καί ἱκεσίας. Στό πρόσωπό της τιμῶνται καί πολλά ἄλλα πνευματικά μου παιδιά πού ἐνθουσιάσθηκαν ἀπό τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Ἐκείνη εἶναι ἕνα ζωντανό παράδειγμα θεολογικῆς αὐτοσυνειδησίας καί μοναχικῆς ἐγρηγόρσεως, πού ἔχει μετατεθῆ στήν οὐράνια Ἐκκλησία.

Τά ὀκτώ αὐτά βιβλία πού ἀνέφερα προηγουμένως δείχνουν ποιοί μέ ἐπηρέασαν στήν πορεία μου ὡς θεολόγου, μοναχοῦ καί κληρικοῦ καί ποιά ἦταν τά περιβάλλοντα μέσα στά ὁποῖα μορφώθηκα καί μεγάλωσα. Ἡ σκέψη μου δέν ἦταν ἀνεξάρτητη ἀπό τά εὐλογημένα πρόσωπα τά ὁποῖα ἀνέφερα προηγουμένως, τῶν ὁποίων ἔγραψα τήν βιογραφία καί περιέγραψα τήν σπουδαιότητά τους γιά τήν ἐκκλησιαστική ζωή. Αὐτά μοῦ ἔδωσαν τό γάλα, τήν στερεά τροφή καί τόν ἄκρατο οἶνο τῆς θεολογικῆς ζωῆς. 

2. Βασικές θεολογικές ἀρχές πού ὑπάρχουν στά βιβλία μου

 

Στήν ἑνότητα αὐτή θά παρουσιάσω τίς βασικές θεολογικές ἀρχές πού διατρέχουν ὅλα τά βιβλία πού ἐξέδωσα μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ. Μέ ἀπασχόλησε τό γεγονός πῶς θά ἔπρεπε νά ἐκθέσω τίς σκέψεις μου πάνω στό θέμα αὐτό. Κατέληξα στό νά παραθέσω μερικούς τίτλους ἀπό τά ἐκδοθέντα βιβλία μου, πού σηματοδοτοῦν τήν ὅλη θεολογική μου σκέψη. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ὅταν ἐκλέγουμε τόν τίτλο ἑνός βιβλίου, τό κάνουμε καταγράφοντας τήν πιό δυνατή σκέψη μας καί γι’ αὐτό ὁ τίτλος καθορίζει τήν κεντρική μας σκέψη.

Ἑπομένως, θά καταγραφοῦν καί θά ἀναλυθοῦν μέ συντομία μερικοί τίτλοι τῶν βιβλίων μου ἀπό ἐννοιολογικῆς καί θεολογικῆς πλευρᾶς πού ἀποτελοῦν κατά κάποιον τρόπο τά θεολογικά καί ποιμαντικά κλειδιά τοῦ ὅλου θεολογικοῦ καί ποιμαντικοῦ μου ἔργου.

α) «Ἐκκλησιαστικό φρόνημα»

Στήν ποικιλία τῶν προβλημάτων πού ἀντιμετωπίζουμε σήμερα στήν Ἐκκλησία, λόγῳ τῶν διαφόρων ἰδεολογικῶν, θεολογικῶν καί κοινωνικῶν ρευμάτων, πού κυκλοφοροῦν, πρέπει νά ἀντιταχθῆ τό μεγαλύτερο χάρισμα πού ἔχει ὁ Χριστιανός, ἤτοι τό ἐκκλησιαστικό φρόνημα, πού σημαίνει νά φρονῆ ὅ,τι ζῆ, φρονεῖ καί διδάσκει ἡ Ἐκκλησία. 

Ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι μιά ἀφηρημένη κατάσταση, ἕνας ἰδεολογικός καί κοινωνικός χῶρος, ἀλλά τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ καί μέλη τῆς  Ἐκκλησίας εἶναι οἱ «βεβαπτισμένοι καί οἱ βεβαιόπιστοι», ὅσοι δηλαδή ἔχουν βαπτισθῆ καί ζοῦν μέ βέβαιη πίστη.

Ἡ Ἐκκλησία ἔχει περάσει πολλές φάσεις. Εἶναι ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἀγγέλων καί τῶν Πρωτοπλάστων στόν Παράσεισο, ἡ Ἐκκλησία κατά τήν περίοδο τῆς πτώσεως στό πρόσωπο τῶν Πατριαρχῶν, τῶν δικαίων καί τῶν Προφητῶν, ἡ Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ καί κοινωνία θεώσεως καί ἡ Ἐκκλησία μετά τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ. Βέβαια, κάνουμε λόγο γιά διάφορες φάσεις τῆς Ἐκκλησίας γιά νά τήν κατανοήσουμε, ἀλλά στήν πραγματικότητα ὑπάρχει ἑνότητα μεταξύ τους, ἀφοῦ ὑπάρχει ἑνότητα μεταξύ τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων.

Μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική βλέπουμε τήν ἑνότητα μεταξύ Ἐκκλησίας, Ὀρθοδοξίας καί θείας Εὐχαριστίας, καθώς ἐπίσης μεταξύ τῶν Μυστηρίων καί τῆς ἀσκητικῆς ζωῆς. Αὐτή ἡ ἑνότητα ἐκφράζεται στό «Συνοδικό τῆς Ὀρθοδοξίας», πού εἶναι ἕνα σημαντικό κείμενο, τό ὁποῖο διαβάζεται τήν Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας στούς Ἱερούς Ναούς καί εἶναι οἱ ἀποφάσεις τῆς Ζ΄  Οἰκουμενικῆς Συνόδου καί τῆς Θ΄  Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Τό σημαντικό καί σπουδαῖο αὐτό κείμενο φανερώνει ποιός ἔχει ἐκκλησιαστικό φρόνημα καί ποιός παρεκκλίνει ἀπό αὐτό.

Ἡ προσπάθειά μας πρέπει νά εἶναι ἐντατική, ὥστε νά ἐκκλησιαζόμαστε συνεχῶς, ὄχι ἁπλῶς νά συμμετέχουμε στήν θεία Εὐχαριστία, ἀλλά νά μυούμαστε στόν εὐλογημένο θεσμό τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό σημαίνει νά ἀποκτᾶμε ἐκκλησιαστικό φρόνημα, νά ἀκολουθοῦμε τόν Χριστό καί τούς φίλους Του, ἤτοι τούς πεπειραμένους-θεουμένους ἁγίους, τούς Προφήτας, Ἀποστόλους καί Πατέρας διά μέσου τῶν αἰώνων.

β) «Σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς»

Ἡ Ἐκκλησία εἶναι Σῶμα Χριστοῦ καί κοινωνία θεώσεως, εἶναι κοινωνία ἐν Χριστῷ ἀγγέλων καί ἀνθρώπων, κεκοιμημένων καί ζώντων, εἶναι σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς.

Ἡ λέξη «σύνοδος» ἀποτελεῖται ἀπό δύο λέξεις τό «σύν» καί τήν «ὁδό», πού σημαίνει «συμπόρευση». Πρόκειται γιά μιά κοινή πορεία καί ζωή. Δέν πρόκειται γιά μιά Ἐκκλησία ἐπί τῆς γῆς καί μιά Ἐκκλησία ἐν οὐρανοῖς, γιά τήν λεγομένη στρατευομένη καί τήν λεγομένη θριαβεύουσα Ἐκκλησία. Μία εἶναι ἡ Ἐκκλησία μέ δύο ὄψεις, στήν γῆ καί τόν οὐρανό. Ὅμως, αὐτές οἱ δύο ὄψεις δέν εἶναι ἀνεξάρτητες μεταξύ τους. Οἱ ἐν οὐρανοῖς ἄγγελοι καί ἅγιοι ἐνδιαφέρονται καί ἐπικοινωνοῦν μέ τά ἐπί γῆς μέλη τῆς Ἐκκλησίας, καί τά ἐπί γῆς μέλη τῆς Ἐκκλησίας βλέπουν τήν δόξα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, τόν θρίαμβο τοῦ Χριστοῦ πάνω στόν θάνατο, τήν ἁμαρτία καί τόν διάβολο τόν ἀπολαμβάνουν καί οἱ ἅγιοι πού ζοῦν στήν γῆ.

Αὐτή ἡ «σύν-οδος»-συμπόρευση φαίνεται σέ ὅλη τήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἅγιοι καί οἱ ἄγγελοι ἐμφανίζονται σέ ἀνθρώπους πού ἀγωνίζονται καί προσεύχονται, καί οἱ Χριστιανοί πού ζοῦν μέ ἄσκηση καί προσευχή συλλαμβάνουν διάφορα μηνύματα τῆς οὐράνιας ὄψεως τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, τό ἐκκλησιαστικό πολίτευμα πού ἐκφράζεται ἀπό τήν ἐμπειρία τῆς «συνόδου οὐρανοῦ καί γῆς» εἶναι συνοδικό καί ἱεραρχικό. Τό «συνοδικό» δείχνει τήν ἑνότητα καί τήν κοινωνία, τό «ἱεραρχικό» δείχνει τήν ἱεράρχηση τῶν χαρισμάτων, δηλαδή εἶναι ὁ Χριστός, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, οἱ Προφῆτες, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ Μάρτυρες, οἱ ὅσιοι, οἱ ἅγιοι κάθε ἡλικίας καί φύλου, οἱ ἄγγελοι. Αὐτή ἡ συνοδικότητα καί ἱεραρχικότητα φαίνεται σέ δύο περιπτώσεις τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας.

Πρῶτον, στήν ὅλη δομή συγκρότησης τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πολιτεύματος. Σέ κάθε Τοπική Ἐκκλησία εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος, οἱ Πρεσβύτεροι, οἱ Διάκονοι, οἱ μοναχοί, οἱ λαϊκοί.

Δεύτερον, αὐτό ἐκδηλώνεται στήν θεία Εὐχαριστία, καί φαίνεται ἀπό τόν ρόλο πού ἔχει κάθε χαρισματοῦχο μέλος τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, στήν Ἐκκλησία ὑπάρχει «ἐκκλησιαστική ἱεραρχία» καί «οὐράνια ἱεραρχία», πού συνδέονται ἀναπόσπαστα μέ τήν κάθαρση, τόν φωτισμό καί τήν θέωση. Πρόκειται γιά μέθεξη τῆς καθαρτικῆς, φωτιστικῆς καί θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ.

Ἡ «σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς» ἀποτελεῖ τήν οὐσία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πολιτεύματος καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.

γ) «Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ»

Ὑπάρχει σχέση μεταξύ Ἁγίας Γραφῆς καί Πατέρων, μεταξύ τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο καί τῆς καταγραφῆς αὐτῆς τῆς Ἀποκαλύψεως. Στά θέματα αὐτά ὑπάρχουν βαθύτατες διαφορές μεταξύ Ὀρθοδόξων, Παπικῶν καί Προτεσταντῶν.

Τελικά, ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ  εἶναι ἡ φανέρωσή Του σέ αὐτούς πού ἔχουν προετοιμασθῆ κατάλληλα γιά νά τήν δεχθοῦν. Αὐτοί εἶναι οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι οἱ Προφῆτες στήν Παλαιά Διαθήκη καί οἱ Ἀπόστολοι καί Πατέρες στήν Καινή Διαθήκη. Στούς Προφῆτες ἔγινε ἡ φανέρωση καί Ἀποκάλυψη τοῦ Ἀσάρκου Λόγου, στούς Ἀποστόλους ἔγινε ἡ φανέρωση τοῦ σεσαρκωμένου Λόγου.

Ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ συνδέεται μέ τήν κάθαρση, τόν φωτισμό καί τήν θέωση. Ὅταν ὁ θεούμενος ἀνέρχεται στήν θεωρία-θέα τοῦ Θεοῦ ὁρᾶ ἀοράτως, ἀκούει ἀνηκούστως καί μετέχει ἀμεθέκτως τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ. Στήν συνέχεια αὐτή ἡ ἐμπειρία πού γίνεται μέ ἄκτιστα ρήματα, μεταβιβάζεται στόν λαό μέ κτιστά ρήματα, νοήματα καί εἰκονίσματα.

Ἔτσι, ἄλλο εἶναι ἡ Πεντηκοστή καί ἄλλο εἶναι ἡ διδασκαλία περί τῆς Πεντηκοστῆς. Ἄλλο εἶναι ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ καί ἄλλο εἶναι ἡ διδασκαλία περί τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ. Ὁπότε, δέν ταυτίζεται ἀπόλυτα ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ μέ τήν Ἁγία Γραφή, πράγμα πού διδάσκουν οἱ Προτεστάντες.

Οἱ ἅγιοι πού ἔφθασαν στήν ἐμπειρία τῆς Πεντηκοστῆς, εἶναι θεόπνευστοι, καί αὐτοί εἶναι ἡ βάση τῆς διδασκαλίας τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, γιατί αὐτοί εἶναι οἱ φορεῖς τῆς θείας Ἀποκαλύψεως. Αὐτοί εἶναι οἱ ἀληθινοί ἑρμηνευτές τῶν Γραφῶν, γι’ αὐτό καί  ἐμεῖς καλούμαστε νά διδάσκουμε «κατά τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα». Ὅταν δέν ἔχουμε δική μας ἀποκαλυπτική ἐμπειρία, τότε ἀκολουθοῦμε τήν διδασκαλία αὐτῶν πού βιώνουν τήν Πεντηκοστή.

δ) «Ὁ Βλέπων»

Οἱ Προφῆτες, οἱ Ἀπόστολοι καί οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, πού εἶναι θεόπτες καί θεούμενοι, λέγονται «ὁρῶντες» καί «βλέποντες», διότι δέν στοχάζονται περί τοῦ Θεοῦ, ἀλλά βλέπουν τήν δόξα τοῦ Θεοῦ, βλέπουν ἀοράτως τόν Θεό ὡς Φῶς. Μέ τό ἐπίθετο «βλέπων» χαρακτήριζαν οἱ Ἰσραηλίτες τόν Προφήτη Σαμουήλ στήν Παλαιά Διαθήκη, ἀλλά αὐτό τό ἐπίθετο ἀποδίδεται σέ ὅλους τούς θεόπτες.

Αὐτοί εἶναι οἱ πραγματικοί ποιμένες τοῦ Θεοῦ, αὐτοί καθοδηγοῦν, ἐκείνους πού ἐπιθυμοῦν τήν θέωσή τους, στόν ἀσφαλῆ δρόμο πρός τόν ἁγιασμό. Οἱ βασικοί διδάσκαλοι τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι οἱ λογικοκράτες, οἱ ἠθικολόγοι, οἱ κοινωνιολόγοι, ἀλλά οἱ βλέποντες, οἱ ὁρῶντες. Αὐτοί βλέπουν τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ὁ σκοπός τοῦ ἀνθρώπου, καί πρός τά ἐκεῖ ὁδηγοῦν τούς Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι αἰσθάνονται ὅτι εἶναι «ὁδίτες» καί ὄχι «πολίτες» αὐτοῦ τοῦ κόσμου, ἀφοῦ ἡ «πόλη» εἶναι ἄνω, τό ἄκτιστο Φῶς τοῦ Θεοῦ.

ε) «Ἐμπειρική Δογματική»

Οἱ δύο λέξεις «ἐμπειρική δογματική» φαίνονται ἀντίθετες μεταξύ τους. Συνήθως, ὡς δογματική θεωρεῖται τό μάθημα πού διδάσκονται οἱ φοιτητές τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, στό ὁποῖο μαθαίνουν γιά τόν Θεό, τήν δημιουργία, τούς ἀγγέλους, τόν ἄνθρωπο, τήν πτώση του, τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ, τήν Ἐκκλησία καί τά Μυστήρια, τήν μετά θάνατο ζωή. Εἶναι μιά καταγραφή τῶν ἀληθειῶν τῆς Χριστιανικῆς πίστεως. Ἐπίσης, συνήθως ἡ ἐμπειρία εἶναι τό βίωμα, ἡ πείρα γιά διάφορα θέματα. Ἔτσι, ἡ ἐμπειρία ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τήν δογματική.

Ὅμως, στήν ὀρθόδοξη διδασκαλία, τό δόγμα, εἶναι οἱ ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, πού εἶναι καταγραφή τῆς πνευματικῆς ἐμπειρίας. Μέ ἄλλα λόγια, οἱ ἅγιοι διά τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ φθάνουν στήν θεωρία τοῦ Θεοῦ, τήν μέθεξη τῆς ἀκτίστου Χάριτος τοῦ Θεοῦ καί ὕστερα καταγράφουν αὐτήν τήν ἀποκαλυπτική ἐμπειρία. Ἔτσι, ἡ ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι ἐμπειρική καί τά δόγματα δέν εἶναι στοχασμός, ἀλλά καταγραφή τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ μέ ὅρους τῆς ἐποχῆς πού δημιουργήθηκαν.

Μέ αὐτήν τήν ἔννοια ἡ δογματική συνδέεται στενά μέ τήν ἐμπειρία πού εἶναι ἡ βάση της, καί γι’ αὐτό δέν καταταλήγει στόν στοχασμό, καί ἡ ἐμπειρία προσδιορίζεται ἀπό τήν δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, καί γι’ αὐτό δέν καταλήγει στήν ἠθικολογία καί τόν συναισθηματισμό.

Ἔτσι, ἡ Ἐμπειρική Δογματική διαφέρει σαφέστατα ἀπό κάθε ἄλλη ἀκαδημαϊκή δογματική, γιατί στηρίζεται στήν ἐν Χριστῷ καί ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἐμπειρία, ἡ ὁποία διακρίνεται ἀπό κάθε ἄλλη φανταστική, στοχαστική καί δαιμονική ἐμπειρία. Μέσα σέ αὐτά τά πλαίσια ἡ Ἐμπειρική Δογματική κάνει λόγο γιά τήν Ἁγία Τριάδα, τήν δημιουργία τοῦ κόσμου, τήν πτώση τοῦ ἀνθρώπου, τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, τήν Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ καί κοινωνία θεώσεως, τήν μετά θάνατο ζωή.

Ἡ Ἐμπειρική Δογματική εἶναι ὁ γραπτός ἀποκαλυπτικός λόγος τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων.

Μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική ὑπάρχει στενή σχέση μεταξύ τοῦ δόγματος καί τῆς ἠθικῆς, δηλαδή τῆς ἀσκητικῆς, ἀφοῦ στήν ὀρθόδοξη διδασκαλία ἡ ἀσκητική εἶναι ἡ πραγματική ἠθική. Ἔπειτα, ὅλα ξεκινοῦν ἀπό τήν ἀποκάλυψη, τήν φανέρωση τοῦ Θεοῦ στούς Προφῆτες, Ἀποστόλους καί Ἁγίους, διά μέσου τῶν αἰώνων, οἱ ὁποῖοι ἀποκτοῦν τήν ἐμπειρία τῆς Ἀποκαλύψεως, εἶναι φορεῖς τῆς Ἀποκαλύψεως καί καταγράφουν αὐτήν τήν ἐμπειρική γνώση σέ κείμενά τους. Τά ἄκτιστα ρήματα, τά ὁποῖα βίωσαν κατά τήν ἐμπειρία τῆς Ἀποκαλύψεως τά καταγράφρουν μέ κτιστά ρήματα καί νοήματα στήν Ἁγία Γραφή καί τίς ὁμιλίες τους, ὁπότε διαμορφώνεται ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση.

στ) «Ἡσυχία καί θεολογία»

Ἡ φράση «ἡσυχία καί θεολογία» εἶναι πιό ἀκριβέστερος προσδιορισμός τοῦ ὅρου «ἐμπειρική δογματική». Μέ αὐτήν τήν ἔννοια ἡ ἡσυχία εἶναι ἡ ἀληθινή μέθοδος γιά τήν μέθεξη τῆς θεολογίας, καί ἡ θεολογία, δηλαδή αὐτή πού λέγει γιά τόν Θεό, προϋποθέτει τήν ὀρθόδοξη ἡσυχία.

Ὁ ὅρος θεολογία δηλώνει ἀφ’ ἑνός μέν τήν ἀκαδημαϊκή θεολογία, ἡ ὁποία διδάσκεται στίς Θεολογικές Σχολές, καί προϋποθέτει τήν λογική κατανόηση καί τήν φιλολογική καί ἱστορική ἔρευνα τῶν πηγῶν, ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν χαρισματική ἐμπειρική θεολογία πού βιώνεται στά Μοναστήρια.

Αὐτή ἡ διάκριση μεταξύ ἀκαδημαϊκῆς καί ἐμπειρικῆς θεολογίας παρατηρήθηκε ἀπό τόν 11ο-13ο αἰώνα στήν Δύση, ὅταν ἀναπτύχθηκε ἡ σχολαστική θεολογία, ἡ ὁποία ἐπεξεργαζόταν τά θεολογικά θέματα μέ τήν λογική. Οἱ σχολαστικοί θεολόγοι εἶχαν μία μεθοδολογία γιά τήν γνώση τῆς ἐπιστήμης καί τῆς θεολογίας, δηλαδή τήν λογική, ἐνῶ οἱ ἐμπειρικοί θεολόγοι εἶχαν διπλῆ μεθοδολογία, ὅτι, δηλαδή, ἡ γνώση τῶν κτιστῶν ἀληθειῶν γίνεται μέ τήν λογική καί τίς αἰσθήσεις, ἀντίθετα δέ ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ γίνεται μέ τόν νοῦ, πού φωτίζεται ἀπό τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ.

Ἡσυχία εἶναι ἡ τήρηση τοῦ νοῦ, ἡ φυλακή τῶν αἰσθήσεων, ἡ ἐπιστήμη τῶν λογισμῶν, ἡ κάθοδος τοῦ νοῦ στήν καρδιά, ἡ νοερά προσευχή. Ἡσυχία εἶναι ἡ ἠρεμία τῶν σωματικῶν καί ψυχικῶν αἰσθήσεων. Δι’ αὐτῆς τῆς μεθόδου ὁ φωτισμένος νοῦς ἀνέρχεται στόν Θεό, δηλαδή ὁρᾶ τό ἄκτιστο Φῶς ὑπέρ αἴσθηση, ὑπέρ νόηση, ὑπέρ φαντασία, ὁπότε ὁ θεόπτης καθίσταται πραγματικός θεολόγος, καί ὁμιλεῖ περί τοῦ Θεοῦ καί τῶν θείων ἀπλανῶς καί θεοπνεύστως.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ Προφήτου Μωϋσῆ, πού ἔγινε πραγματικός θεολόγος, ἀφοῦ προηγουμένως ἑτοιμάσθηκε ἀπό τόν Θεό κατάλληλα καί ἀνέβηκε στό ὄρος Σινᾶ, εἰσῆλθε στόν γνόφο καί εἶχε κοινωνία μέ τόν Θεό. Κάθε θεόπτης συνάπτει προσωπική διαθήκη μέ τόν Θεό καί ἔπειτα ὅλη ἡ ζωή του εἶναι θεολογία, καί ὡς θεολόγος ὁμιλεῖ, γράφει, ποιμαίνει, καθοδηγεῖ.

ζ) «Πατερική καί σχολαστική θεολογία»

Ὅσοι διά τῆς ἡσυχαστικῆς μεθόδου φθάνουν στήν θέωση καί γίνονται θεούμενοι, λέγονται Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ ἔννοια τῆς πνευματικῆς πατρότητος ἔχει διπλῆ σημασία καί ἔννοια. Ἡ πρώτη σημασία εἶναι ὅτι οἱ Πατέρες εἶναι οἱ αὐθεντικοί διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτοί ἔζησαν σέ δύσκολες περιόδους, κατά τίς ὁποῖες διάφοροι φιλοσοφοῦντες θεολόγοι στοχάζονταν γιά τόν Θεό, ὁπότε παρέκκλιναν ἀπό τήν ἀποκαλυπτική ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας καί γίνονταν αἱρετικοί. Οἱ Πατέρες ἔχοντας τήν αὐθεντική ἀποκαλυπτική ἀλήθεια ἐξέφρασαν τήν ζωή αὐτή μέ ὅρους τῆς ἐποχῆς τους καί αὐτό ἔγινε κατά βάση στίς Οἰκουμενικές Συνόδους, οἱ ὁποῖες ἐθέσπισαν τούς ὅρους-δόγματα, πού εἶναι τά ὅρια μεταξύ τῆς ἀληθείας καί τῆς πλάνης. Ἡ δεύτερη ἔννοια εἶναι συνέχεια τῆς προηγουμένης πού σημαίνει, ὅτι κατέχοντας οἱ διδάσκαλοι αὐτοί τήν ἀλήθεια, καθοδηγοῦσαν μέ αὐτήν τούς Χριστιανούς καί ἔτσι γεννοῦσαν καί ἀνέπτυσαν τά παιδιά τοῦ Θεοῦ.

Πολλές φορές γίνεται καί ἀντιστροφή τῶν ὅρων. Στήν ἀρχή ἡ ἔννοια τῆς πατρότητος χρησιμοποιήθηκε ἀπό τούς Ἀποστόλους γιά νά χαρακτηρίσουν τήν γέννηση τῶν πνευματικῶν παιδιῶν διά τοῦ Εὐαγγελίου καί ἔπειτα ἀποδόθηκε καί στούς Μεγάλους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας πού ἀγωνίσθηκαν γιά τήν διαφύλαξη τῆς πίστεως σέ δύσκολες ἐποχές, προκειμένου νά διαφυλαχθῆ ἡ μέθοδος γνώσεως τοῦ Θεοῦ.

Ἡ πατερική περίοδος συμπίπτει μέ τήν ἐκκλησιαστική περίοδο, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία γεννᾶ Πατέρες καί γι’ αὐτό δέν ὑπάρχει ποτέ τέλος τῆς πατερικῆς περιόδου στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολική Ἐκκλησία.

Στήν Δύση ἀναπτύχθηκε ἡ θεωρία ὅτι ἡ πατερική περίοδος περατώθηκε τόν 8ο αἰώνα μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, ἀπό τόν 9ο αἰώνα ἄρχισε ἡ προσχολαστική περίοδος καί ἀπό τόν 11ο ἕως τόν 13ο αἰώνα συνεχίσθηκε ἡ κυρίως σχολαστική περίοδος, πού εἶναι ἀνώτερη ἀπό τήν πατερική περίοδο.

Ἡ θεωρία περί ὑπερβάσεως τῆς πνευματικῆς παραδόσεως δέν γίνεται ἀποδεκτή ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἡ σχολαστική θεολογία θεωρεῖται ὡς αἱρετική θεολογία, πού ἀποκλίνει ἀπό τήν Ὀρθόδοξη ἐκκλησιαστική παράδοση τῶν πρώτων αἰώνων, ἐνῶ ἡ πατερική θεολογία εἶναι συνεχής μέσα στήν Ἐκκλησία. Θεολόγοι καί Πατέρες εἶναι ἐκεῖνοι πού ἔχουν ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ, ἀλλά καί ἐκεῖνοι πού δέν ἔχουν δική τους ἐμπειρία, οἱ ὁποῖοι ὅμως ἀκολουθοῦν τήν διδασκαλία τῶν πεπειραμένων.

η) «Πατερική καί μεταπατερική θεολογία»

Στήν Ἐκκλησία ὑπάρχει ταυτότητα ἐμπειρίας καί διδασκαλίας τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων διά μέσου τῶν αἰώνων. Δέν ὑπάρχει διάσταση καί διάσπαση μεταξύ τῆς θεολογίας τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, οὔτε διάσταση τῶν θεουμένων μεταξύ τους. Δέν πρόκειται γιά θεολογία κάθε Προφήτου, Ἀποστόλου καί Πατρός, ἀλλά εἶναι ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας πού βιώνεται καί ἐκφράζεται ἀπό τούς θεουμένους. Ὑπάρχει δέ στενή σχέση μεταξύ τῶν θεουμένων καί τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ οἱ θεούμενοι ἀποκτοῦν τήν γνώση τοῦ Θεοῦ, ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας καί στήν συνέχεια ζώντας ἐν κοινωνίᾳ μέ τούς ἄλλους θεουμένους ἀποτελοῦν τήν ζωντανή Ἐκκλησία. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι ἕνας κατεστημένος θεσμός, ἀλλά τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ καί οἱ Πατέρες εἶναι οἱ ζωντανοί ὀργανισμοί.

Ἔτσι, μεταξύ Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Πατέρων ὑπάρχει ταυτότητα ἐμπειριῶν καί διδασκαλιῶν, ἀλλά ἐκεῖνο πού διαφέρει εἶναι τά κτιστά ρήματα, νοήματα καί εἰκονίσματα πού χρησιμοποιοῦν. Ἡ ἐμπειρία εἶναι μέθεξη τῶν ἀκτίστων ρημάτων.

Ἐπίσης, ἡ διαφορά μεταξύ τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων εἶναι ὅτι οἱ Προφῆτες στήν Παλαιά Διαθήκη ἔβλεπαν τόν Ἄσαρκο Λόγο, τόν Γιαχβέ, ἐνῶ οἱ Ἀπόστολοι-Πατέρες στήν Καινή Διαθήκη ἔβλεπαν τόν σεσαρκωμένο Λόγο. Ἐπί πλέον οἱ Προφῆτες ἔφθασαν στήν θέωση, ἀλλά λόγῳ τῆς ὑπάρξεως τοῦ θανάτου οἱ ψυχές τους ὁδηγοῦνταν στόν Ἅδη, ἐνῶ μετά τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ νικήθηκε τό κράτος τοῦ θανάτου.

Ἐνῶ αὐτή εἶναι ἡ πατερική θεολογία, ἐν τούτοις ἀναπτύχθηκε ἡ μεταπατερική θεολογία, ἡ ὁποία καλλιέργησε τήν ἄποψη ὅτι περατώθηκε ἡ πατερική περίοδος τόν 8ο αἰώνα μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, στήν συνέχεια ἀναπτύχθηκε ἡ σχολαστική θεολογία πού εἶναι ἀνώτερη ἀπό τήν πατερική θεολογία καί ἀργότερα τόν 18ο αἰώνα ἀναπτύχθηκε ἡ ρωσική θεολογία πού εἶναι ἀνώτερη καί ἀπό τίς δύο ἄλλες προηγούμενες θεολογίες, δηλαδή τήν πατερική καί τήν σχολαστική.

Ἡ μεταπατερική θεολογία δέν ἀποβλέπει ἁπλῶς στήν ἀποδέσμευση ἀπό τήν νεοπλατωνική ὁρολογία τοῦ 4ου αἰῶνος, τήν ὁποία χρησιμοποίησαν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας γιά νά διατυπώσουν τούς ὅρους μέ σκοπό νά ἀντιμετωπίσουν τούς φιλοσοφοῦντας θεολόγους τῆς ἐποχῆς τους, τούς αἱρετικούς, καί τήν χρησιμοποίηση τῶν ὅρων τῆς ἐποχῆς μας, ἀλλά στήν οὐσία, χωρίς νά τό λένε ἀνοικτά, ὑπονομεύουν τήν θεολογία τῶν Πατέρων, χάρη μιᾶς συγκρητιστικῆς καί οἰκουμενιστικῆς ἀντιλήψεως τῆς ἐποχῆς μας.

θ) «Τό πρόσωπο στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση»

Οἱ Πατέρες τοῦ 4ου αἰῶνος ἀσχολήθηκαν μέ τήν ἔννοια τοῦ προσώπου στόν Τριαδικό Θεό, ὅτι ὁ Θεός τῆς Ἀποκαλύψεως εἶναι τρισυπόστατος, ἤτοι τρία πρόσωπα, τρεῖς ὑποστάσεις καί μία οὐσία-φύση, μία ἐνέργεια. Τό πρόσωπο ταυτίζεται μέ τήν ὑπόσταση, καί ἡ οὐσία ταυτίζεται μέ τήν φύση.

Μέχρι τότε ὁμιλοῦσαν γιά τόν Τριαδικό Θεό ὡς Πατέρα, Υἱό καί Ἅγιο Πνεῦμα, καί ὡς τρία Φῶτα πού ἀλληλοπεριχωροῦνται, ἀλλά ἔχουν ἰδιαίτερα γνωρίσματα, ἀφοῦ ὁ Πατήρ γεννᾶ τόν Υἱό καί ἐκπορεύει τό Ἅγιον Πνεῦμα. Αὐτή εἶναι ἡ βιβλική ὁρολογία.

Ὅμως, ἐπειδή ἀνέκυψαν οἱ αἱρετικοί πού χρησιμοποιοῦσαν κατ’ ἐξοχήν φιλοσοφική ὁρολογία, οἱ Πατέρες γιά νά ἀντιμετωπίσουν τήν αἱρετική διδασκαλία, χρησιμοποίησαν τήν ὁρολογία τῆς ἐποχῆς τους, ἀφοῦ ὅμως ἀποδέσμευσαν προηγουμένως τήν ἔννοια πού εἶχε ἕως τότε καί τῆς προσέδωσαν ἄλλη σημασία. Τό πρόσωπο, τήν ἐποχή τοῦ 4ου αἰῶνος, συνδεόταν μέ τό προσωπεῖο, τήν μάσκα πού ἔβαζαν οἱ ἠθοποιοί γιά νά παίξουν τόν ρόλο τους, ἐνῶ οἱ Πατέρες προσδιόρισαν ὅτι πρόσωπο εἶναι ἡ οὐσία μέ τά ὑποστατικά ἰδιώματα, δηλαδή ὁμίλησαν γιά τά τρία Πρόσωπα, τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, καίτοι γιά τόν Θεό χρησιμοποίησαν τόν ὅρο πρόσωπο, ἐν τούτοις δέν ὁμίλησαν γιά τόν ἄνθρωπο μέ τόν ὅρο αὐτό, δέν ἀνέπτυξαν τήν θεολογία τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, ἀλλά γιά τόν ἄνθρωπο προτιμοῦσαν νά ὁμιλοῦν γιά ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος δημιουργήθηκε κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωση Θεοῦ. Τό κατ’ εἰκόνα εἶναι τό νοερό καί τό αὐτεξούσιο, ἐνῶ τό καθ’ ὁμοίωση εἶναι ἡ θέωση, τό νά φθάση ὁ ἄνθρωπος στήν ὅραση τοῦ ἀκτίστου Φωτός.

Μεταξύ Θεοῦ καί κτίσεως δέν ὑπάρχει καμμιά ὁμοιότητα, διότι ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος, δηλαδή ἀδημιούργητος, ἀΐδιος, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος καί ὅλη ἡ κτίση ἔχει ἀρχή, φθορά καί τέλος, ἀλλά ὁ Θεός δέν θέλει ὁ ἄνθρωπος νά ἔχη τέλος. Γι’ αὐτό ἡ ἀθανασία στόν Θεό εἶναι κατά φύση, ἐνῶ στόν ἄνθρωπο εἶναι κατά Χάριν.

ι) «Δερμάτινοι χιτῶνες»

Ὁ Θεός δημιούργησε τόν ἄνθρωπο ἀπό πλησμονή ἀγάπης καί γιά νά συμμετέχη στήν δόξα Του, νά γίνη θεός κατά Χάρη. Ὁ Θεός εἶναι κατά φύση Θεός, ὁ ἄνθρωπος ἔπρεπε νά γίνη κατά Χάριν Θεός· ὁ Θεός εἶναι κατ’ οὐσία Θεός, ὁ ἄνθρωπος ἔπρεπε νά γίνη κατά Χάρη Θεός. Ὁ κυριότερος χαρακτηρισμός τοῦ ἀνθρώπου ἀμέσως μετά τήν δημιουργία του εἶναι τό θεούμενος, πού σημαίνει ὁδηγεῖται πρός τήν θέωση, μέ τούς ποικίλους βαθμούς.

Ἔτσι, ζοῦσε μέσα στόν Παράδεισο, αὐτός πού ἦταν μικρόκοσμος μέσα στόν μεγαλόκοσμο μετεῖχε τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, ζοῦσε ὡς ἄλλος ἄγγελος, καί ἔπρεπε ὑπακούοντας στήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ νά ἀναπτυχθῆ πνευματικά, ἀπό νήπιος νά γίνη ὥριμος καί νά ἀπολαύση μόνιμα τήν θεία δόξα. Ὅμως, μέ τήν ἀνυπακοή του καί τήν συμβουλή τοῦ διαβόλου ἐξέπεσε ἀπό τήν δόξα στήν ὁποία βρισκόταν, ἔχασε τήν κοινωνία μέ τόν Θεό, σκοτίσθηκε ὁ νοῦς του καί φόρεσε τούς «δερμάτινους χιτῶνες», ὁ Θεός, δηλαδή, τόν ἐνέδυσε μέ χιτῶνες δερμάτινους γιά νά καλύψη τήν γύμνωσή του, τήν ὁποία αἰσθάνθηκε μετά τήν ἀποβολή τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ.

Κατά τήν ἑρμηνεία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας οἱ «δερμάτινοι χιτῶνες» εἶναι ἡ ζωή τῶν ἀλόγων ζώων, ἤτοι ἡ φθαρτότητα, ἡ παθητότητα καί ἡ θνητότητα, μέ τά ὁποῖα δηλώνεται ἡ σύλληψη, ὁ τόκος, ἡ θηλή, ἡ ἀσθένεια, ὁ θάνατος. Ἔτσι, οἱ δερμάτινοι χιτῶνες εἶναι ἀποτέλεσμα μέν τῆς πτώσεως, εὐλογία δέ τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός τούς εὐλόγησε ὥστε νά μπορέσουν ζήσουν στόν τόπο τῆς ἐξορίας, ἕως ὅτου ἐπανέλθουν στήν πραγματική τους κατάσταση.

Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος προσδιορίζεται ἀπό τόν Θεό, τήν φύση καί τόν κόσμο, ὅπως διδάσκει ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. Καθένα ἀπό αὐτά ἑλκύουν τόν ἄνθρωπο καί τόν ἀπομακρύνουν ἀπό τά ἄλλα. Ἄν ὁ Θεός ἑλκύει τόν ἄνθρωπο, τότε τόν κάνει κατά Χάριν Θεό, καί τόν ἀποκόπτει ἀπό τήν φύση καί τόν κόσμο, ὁπότε βιώνει τό ὑπέρ φύση. Ἄν ἡ φύση κινῆ τόν ἄνθρωπο, τότε τόν ἀφήνει στήν φυσική του κατάσταση καί δέν μετέχει οὔτε τοῦ Θεοῦ, οὔτε τοῦ κόσμου καί ζῆ τό κατά φύση. Ἄν ὁ κόσμος σύρη τόν ἄνθρωπο καί τόν ἀπομακρύνη ἀπό τόν Θεό καί τήν φύση, τότε τόν μαθαίνει νά κάνη ὅλα τά παρά φύση καί τόν καθιστᾶ ζῶο.

Ὁ ἄνθρωπος ἀπό τήν κατάσταση πού ζοῦσε στόν Παράδεισο μέσα στό Φῶς, περιβλήθηκε τούς δερμάτινους χιτῶνες καί στήν συνέχεια πρέπει νά ἀγωνισθῆ μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ νά ἀποβάλη τούς χιτῶνες καί νά φορέση τόν «φωτεινό χιτῶνα», τό ἄκτιστο Φῶς τοῦ Θεοῦ.

ια) «Οἱ Δεσποτικές ἑορτές»

Ὁ Ἄσαρκος Λόγος στήν Παλαιά Διαθήκη πού ἐμφανιζόταν στούς Προφῆτες καί τούς δικαίους Πατριάρχες, ἐνηνθρώπησε στόν κατάλληλο καιρό «ὅτε ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου» «ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καί τῆς Παρθένου» Μαρίας καί ἔγινε σεσαρκωμένος Λόγος. Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ἔγινε Χριστός, ἀφοῦ ἡ θεία φύση ἔχρισε τήν ἀνθρώπινη φύση. Ἔτσι, πρίν τήν ἐνανθρώπηση λέγεται Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, μετά τήν ἐνανθρώπηση λέγεται Χριστός.

Οἱ ἑορτές πού συνδέονται μέ τούς σταθμούς τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ λέγονται «Δεσποτικές Ἑορτές», ἐπειδή ἀναφέρονται στόν Δεσπότη Χριστό. Πρόκειται γιά τίς ἑξῆς ἑορτές: ὁ Εὐαγγελισμός τῆς Θεοτόκου, πού ἔγινε ἡ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι σύλληψη τοῦ Χριστοῦ, ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ, ἡ Περιτομή τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ὑπαπαντή τοῦ Χριστοῦ, ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ στόν Ναό ὅταν ἦταν δωδεκαετής, ἡ Βάπτιση τοῦ Χριστοῦ, ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Χριστοῦ, ἡ Εἴσοδος στά Ἱεροσόλυμα τήν Κυριακή τῶν Βαΐων, τά Πάθη καί ὁ Σταυρός καί ἡ Ταφή τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ καί ἡ Πεντηκοστή.

Οἱ ἑορτές αὐτές κατανέμονται μέσα στόν χρόνο, ὁ ὁποῖος θεωρεῖται συμπεπυκνωμένος χρόνος, σωτήριος χρόνος, γιά νά δοθῆ ἡ δυνατότητα στούς Χριστιανούς νά ἐπαναλάβουν ὅλα αὐτά τά γεγονότα στήν προσωπική τους ζωή. Αὐτό σημαίνει ὅτι μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, τήν μυστηριακή ζωή καί τόν ἀγώνα τοῦ Χριστιανοῦ, πρέπει νά γεννηθῆ μέσα του ὁ Χριστός, νά περιτμηθῆ, νά ἐκκλησιασθῆ, νά διδάξη, νά βαπτισθῆ, νά πάθη καί νά σταυρωθῆ, νά ἀναστηθῆ, νά ἀναληφθῆ καί νά ζήση μέσα του ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι τήν ζωή τοῦ Χριστοῦ.

Ἐν Χριστῷ ζωή εἶναι νά ζῆ κανείς ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι καί ἐν Χριστῷ, ὄχι ἁπλῶς μαζί μέ τόν Χριστό, ἀλλ’ ἐν Χριστῷ, πού σημαίνει ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ νά γίνη καί δική του ζωή, ἀναλογικῶς.

Ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ ἀπέβλεπε στήν θέωση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ προσέλαβε τήν ἀνθρώπινη φύση, μετέσχε, δηλαδή, τοῦ χείρονος, τοῦ φθαρτοῦ καί θνητοῦ σώματος, ὥστε ἐμεῖς νά μετάσχουμε τοῦ μείζονος, τῆς ἀκτίστου θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ.

ιβ) «Οἱ Θεομητορικές ἑορτές»

Σημαντικό ρόλο στήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ διαδραμάτισε ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, ἡ Παρθένος Μαρία. Ἡ ἴδια μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, τόν ἀγώνα της καί τούς διαδοχικούς καθαρμούς τῶν Προγόνων της στήν Παλαιά Διαθήκη, δηλαδή τῶν Προπατόρων, ἔφθασε στήν θέωση, ὑπήκουσε στόν Θεό καί ἔγινε μητέρα Του, τοῦ ἔδωσε τήν σάρκα της γιά νά γεννηθῆ. Ἔτσι, ὁ ἄοικος Θεός, διά τῆς Θεοτόκου, ἀπέκτησε οἶκον καί εἰσῆλθε στόν κόσμο.

Οἱ Θεομητορικές ἑορτές συνδέονται στενά μέ τίς Δεσποτικές ἑορτές, ἀφοῦ ἡ Χριστολογία συνδέεται στενά μέ τήν Θεοτοκολογία. Ἔτσι, ἀγαπᾶμε τήν Θεοτόκο ἐπειδή ἀγαπᾶμε τόν Υἱό της καί ἐπίσης τήν ἀγαπᾶμε γιά νά φθάσουμε στήν ἀγάπη τοῦ Υἱοῦ της. Πρώτη ἡ Θεοτόκος γεύθηκε τά ἀγαθά τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως καί μέσα στήν κοιλία της ἑνώθηκαν οἱ δύο φύσεις στό πρόσωπο τοῦ Λόγου -δηλαδή ὑποστατικῶς- ἀτρέπτως, ἀσυγχύτως, ἀδιαιρέτως καί ἀχωρίστως, γι’ αὐτό ἡ κοιλία τῆς Θεοτόκου εἶναι ὁ Νέος Παράδεισος.

Οἱ Θεομητορικές ἑορτές κατανέμονται μέσα στόν χρόνο γιά νά ἑορτασθοῦν θεολογικά αὐτά τά μεγάλα γεγονότα. Πρόκειται γιά τήν σύλληψη τῆς Ἁγίας Ἄννης, μητρός τῆς Θεοτόκου, τήν Γέννησή της, τά Εἰσόδιά της στόν Ναό, τόν Εὐαγγελισμό, τήν Ὑπαπαντή, τήν Κοίμησή της, τήν ἀνάσταση καί τήν εἰς οὐρανούς ἄνοδό της.

Ἡ Γ΄  Οἰκουμενική Σύνοδος πού ἀντιμετώπισε τήν αἵρεση τοῦ Νεστορίου, ὁ ὁποῖος ἰσχυριζόταν ὅτι ἡ μητέρα τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά λέγεται Χριστοτόκος καί ὄχι Θεοτόκος, ἀπεφάνθη ὅτι εἶναι πράγματι Θεοτόκος καί ὅποιος δέν τήν ὀνομάζει μέ τόν ὅρον αὐτόν εἶναι αἱρετικός. Ἔκτοτε, ἀνηγέρθησαν Ἱεροί Ναοί πρός τιμή της, συνεστήθησαν ἑορτές καί πανηγύρεις, συνετέθησαν τροπάρια, γιά νά δοξασθῆ ἡ μητέρα τοῦ Χριστοῦ, ὁποία ἔγινε ἡ «χώρα τοῦ ἀχωρήτου».

ιγ) «Τό μυστήριον τῆς παιδείας τοῦ Θεοῦ»

Παιδεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο παιδαγωγεῖ ὁ Θεός τόν ἄνθρωπο γιά νά μεθέξη τῆς δόξης Του. Ἐπειδή ὁ ἄνθρωπος μετά τήν πτώση του ἔχει ἐσκοτισμένο νοῦ, διακατέχεται ἀπό τά πάθη, γι’ αὐτό πρέπει νά καθαρισθῆ, νά φωτισθῆ καί νά δῆ τό Φῶς τῆς δόξης Του.

Ὁ ἄνθρωπος μέ τίς δικές του δυνάμεις δέν μπορεῖ νά φθάση στόν Θεό. Ἔτσι, ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται σέ αὐτόν καί τόν καλεῖ σέ συνάντηση μαζί Του. Ὁ ἄνθρωπος καί σέ αὐτήν τήν περίπτωση δυσκολεύεται νά ἀνταποκριθῆ, ἀδυνατεῖ νά χωρέση τόν ἀχώρητο. Αὐτό λέγεται παιδεία τοῦ Θεοῦ.

Στήν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων παιδεία εἶναι ἡ ἔλευση τῆς θείας Χάριτος, ἡ ἄρση της ἤ ἡ ἀπόκρυψή της καί ἡ ἐκ νέου ἔλευσή της. Δηλαδή, ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται στόν ἄνθρωπο, τοῦ ἀποκαλύπτει, ὅσο μπορεῖ νά ἀντέξη, τήν ἀγάπη Του καί τό κάλλος τοῦ προσώπου Του, καί στήν συνέχεια ἀπομακρύνεται, ἀναστέλλει τήν Χάρη Του γιά νά τόν κάνη νά τόν ἀναζητήση καί ἔτσι νά ἐκφρασθῆ ἡ ἐλευθερία του. Ἔπειτα, ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό γίνεται μονιμότερη. Ἔτσι, ἔχουμε τρεῖς βαθμίδες πνευματικῆς ζωῆς· ἔλευση τῆς Χάριτος, ἄρση τῆς Χάριτος, ἐκ νέου ἔλευσή της. Αὐτό εἶναι τό μυστήριο τῆς παιδείας τοῦ Θεοῦ.

Αὐτό φαίνεται στήν πορεία τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ ἀπό τήν Αἴγυπτο στήν γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Στήν ἀρχή, ἐμφανίζεται ὁ Θεός στόν Μωϋσῆ, κάνει αἰσθητή τήν παρουσία του στόν λαό καί τόν περνᾶ μέσα ἀπό τήν Ἐρυθρά θάλασσα, ἔπειτα ὑποστέλλεται ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ, κατά τήν πορεία τοῦ λαοῦ στήν ἔρημο καί ἔπειτα καταλήγει ὁ λαός στήν γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Αὐτή ἡ διαδικασία λέγεται μυστήριο τῆς παιδείας τοῦ Θεοῦ.

Βεβαίως, στά κείμενα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μνημονεύεται καί μία ἄλλη διαβάθμιση τῆς πνευματικῆς ζωῆς, πού εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ φωτισμός καί ἡ θέωση. Πρόκειται γιά τήν μέθεξη τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία στήν ἀρχή καθαρίζει τόν ἄνθρωπο καί λέγεται καθαρτική, ἔπειτα φωτίζει τόν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου καί λέγεται φωτιστική καί στήν συνέχεια θεοποιεῖ τόν ἄνθρωπο καί λέγεται θεοποιός.

Δέν ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τῶν δύο αὐτῶν ἑρμηνειῶν τῆς πνευματικῆς ζωῆς, ἀφοῦ ἀλληλοπεριχωροῦνται μεταξύ τους ἀνάλογα μέ τήν κατάσταση κάθε ἀνθρώπου. Ὅταν κάποιος δέχεται πολλή Χάρη ἀπό τόν Θεό αἰσθάνεται ἔκπληξη καί μετά ἀρχίζει ἡ κάθαρση, ὁπότε ἐπανέρχεται ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ, καί ὅταν κάποιος ἀρχίζη νά μετανοῆ δέχεται ἐλλάμψεις τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ καί ἄρσεις της.

Ἡ πνευματική ζωή εἶναι μυστήριο, ἡ πορεία τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό ἔχει διακυμνάνσεις, διαφοροποιήσεις, εἶναι ἕνα μυστήριο.

ιδ) «Θεολογία γεγονότων»

Ὁ ὅρος «θεολογία γεγονότων» ἀνήκει στόν μεγάλο θεολόγο π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ, ὁ ὁποῖος δίδασκε ὅτι συνδέεται στενά ἡ θεολογία μέ τήν ἱστορία, καί ὅποιος εἶναι ἀναίσθητος στήν ἱστορία δύσκολα θά εἶναι καλός Χριστιανός.

Αὐτός ὁ ὅρος «θεολογία γεγονότων» εἶναι σημαντικός καί μπορεῖ νά ἐξετασθῆ, μεταξύ τῶν ἄλλων, σέ τέσσερεις περιπτώσεις:

Πρῶτον, ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ ἐνηνθρώπησε στήν ἱστορία, προσέλαβε σῶμα ἀπό τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἔζησε, δίδαξε, ἔπαθε, σταυρώθηκε, ἀναστήθηκε, ἀναλήφθηκε καί ἔστειλε τό Πανάγιο Πνεῦμα σέ μιά συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Δέν πιστεύουμε σέ ἕναν φανταστικό καί ἰδεατό Θεό.

Δεύτερον, ἡ Ἐκκλησία εἶναι Σῶμα Χριστοῦ καί κοινωνία θεώσεως, εἶναι ἐκτός τοῦ κόσμου, ἀλλά ζῆ καί ἐργάζεται στόν κόσμο καί ἑνώνει τούς Χριστιανούς, τά μέλη της, μέ τόν Χριστό διά τῶν Μυστηρίων. Δέν πιστεύουμε σέ μιά ἀόρατη καί μυστική Ἐκκλησία, πού λειτουργεῖ σάν τά φῶτα μιᾶς μεγαλούπολης, τά ὁποῖα δέν τά βλέπουμε τήν ἡμέρα, ἀλλά τά προσέχουμε τήν νύκτα. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἕνας εὐλογημένος θεσμός, πού συγκροτεῖται ἀπό τούς Κληρικούς καί λαϊκούς σέ μιά συνοδική καί ἱεραρχική δομή.

Τρίτον, ἡ Ἐκκλησία διά τῶν Πατέρων ἀντιμετωπίζει τούς αἱρετικούς οἱ ὁποῖοι θεολογοῦν μέ τήν φιλοσοφία καί τόν στοχασμό, καί αὐτό φαίνεται στίς Τοπικές καί Οἰκουμενικές Συνόδους, ὁπότε οἱ ἀποφάσεις αὐτές δεσμεύουν τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ Σύνοδοι εἶναι ἱστορικά καί πνευματικά γεγονότα. Ἔτσι, τό κάθε μέλος τῆς Ἐκκλησίας δέν πιστεύει κατά τό δοκοῦν.

Τέταρτον, μέσα στήν Ἐκκλησία τά μέλη της ἀγωνίζονται νά τηροῦν τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ, ἁγιάζονται καί συμπεριλαμβάνονται στά ἁγιολόγια τῆς Ἐκκλησίας, πού λέγονται Συναξάρια, καί ἀποτελοῦν τήν λεγομένη «ἱερά ἱστορία».

Ὅλα αὐτά δείχνουν ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία δέν εἶναι ἀφηρημένη, στοχαστική, ἀλλά συγκεκριμένη, πού ἐκφράζεται καί βιώνεται στήν ἱστορία. Γι’ αὐτό κάνουμε λόγο γιά «θεολογία γεγονότων» καί ὄχι θεολογία στοχασμῶν καί συναισθηματισμῶν.

ιε) «Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία»

Ἡ λέξη ψυχοθεραπεία παραπέμπει σέ διάφορα ψυχοθεραπευτικά συστήματα, τά ὁποῖα προσπαθοῦν νά ἀντιμετωπίσουν τίς κρίσεις πού παρατηροῦνται στόν ἄνθρωπο, ἀπό διάφορα γεγονότα, καί ἐπηρεάζονται ἀπό τίς ἰδιαίτερες ψυχολογικές ἀρχές. Πρόκειται γιά μεθόδους γιά τήν θεραπεία ψυχικῶν διαταραχῶν ἤ διαταραχῶν συμπεριφορᾶς μέ τήν χρήση ψυχολογικῶν τεχνικῶν καί ὄχι μέ φάρμακα ἤ ἠλεκτροσπασμοθεραπεία.

Ὅταν στήν ψυχοθεραπεία προστίθεται ἡ λέξη ὀρθόδοξη ἐννοεῖται ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο θεραπεύει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τόν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος αἰσθάνεται ὅτι εἶναι ἄρρωστος πνευματικά. Κατά τήν Ὀρθόδοξη θεολογία ψυχασθενής εἶναι ὁ ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ἔχει ἀπομακρυνθῆ ἀπό τόν Θεό, ὁ νοῦς του εἶναι ἐσκοτισμένος καί γι’ αὐτό διαταράσσονται ὅλες οἱ σχέσεις του μέ τόν Θεό, τόν ἄνθρωπο καί τήν κτίση. Στούς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας αὐτή ἡ θεραπεία χαρακτηρίζεται «ἐν Πνεύματι θεραπευτική ἐπιστήμη» καί εἶναι ἡ «πατερική θεραπευτική ἀγωγή», γι’ αὐτό καί δέν ὑπάρχει καμμιά σύγχυση μέ τήν θύραθεν ψυχοθεραπευτική μέθοδο καί ἐπιστήμη.

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν εἶναι μιά ἰδεολογία καί κοινωνική ὀργάνωση, ἀλλά πνευματικό θεραπευτήριο, πνευματικό νοσοκομεῖο, πού θεραπεύει ὅλο τόν ἄνθρωπο, καί ἀπό τήν ἰδιοτελῆ ἀγάπη τόν ὁδηγεῖ στήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, ἀπό τήν φιλαυτία στήν φιλοθεΐα καί τήν φιλανθρωπία. Αὐτή ἡ θεραπεία γίνεται χωρίς νά καταργῆται ἡ ἰατρική ἐπιστήμη, ἡ ὁποία θεραπεύει ἀσθένειες τοῦ σώματος, οὔτε νά ὑποτιμᾶται ἡ νευροεπιστήμη πού συνδέεται καί μέ τήν ψυχολογία.

Οὐσιαστικά, ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι θεραπευτική τῆς νοσούσης προσωπικότητος τοῦ ἀνθρώπου, γι’ αὐτό ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία προσδιορίζεται ἀκριβέστερα μέ τήν λεγομένη νηπτική-ἡσυχαστική-φιλοκαλική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας πού διαφοροποιεῖται τόσο ἀπό τόν σχολαστικισμό ὅσο καί ἀπό τόν ἠθικισμό.

Τό περιεχόμενο τῆς νηπτικῆς θεολογίας, πού εἶναι ἡ μέθοδος θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, περιλαμβάνει τίς ἀσθένειες καί τίς θεραπεῖες τοῦ νοῦ, τῶν λογισμῶν, τῆς φαντασίας, τῆς καρδιᾶς, τῶν παθῶν. Αὐτή ἡ νηπτική παράδοση πού συνδέεται μέ τήν μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ἡ ὀρθόδοξη μεθοδολογία γιά τήν βίωση τῆς ὀρθοδόξου γνωσιολογίας καί θεολογίας.

ιστ) «Θρησκεία καί Ἐκκλησία στήν κοινωνία»

Ἡ θρησκεία ἑτυμολογικῶς προέρχεται ἀπό τό ρῆμα θρώσκω πού σημαίνει ἀνεβαίνω, δηλώνει τήν ἀνάβαση τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό.

Δημιουργήθηκαν πολλές θρησκεῖες πού χωρίζονται σέ κατώτερες καί ἀνώτερες, πολυθεϊστικές καί μονοθεϊστικές, καί διαιροῦνται ἀνάλογα μέ τήν πίστη, τήν λατρεία καί τό ἦθος. Ἄν μελετήσουμε τήν πίστη κάθε θρησκείας θά παρατηρήσουμε ὅτι οἱ θρησκεῖες γενικά συνδέονται μέ τρεῖς καταστάσεις. Πρῶτον, μέ τήν μαγεία, ἡ ὁποία προσπαθεῖ νά ἐξευμενίση τό θεῖο. Δεύτερον, μέ τήν δεισιδαιμονία πού ταυτίζει τόν Θεό μέ τήν κτίση καί λατρεύεται ἡ κτίση, ὅπως φαίνεται στόν πανθεϊσμό. Καί τρίτον, συνδέεται μέ τόν μυστικισμό, ὅπως ἐκφράζεται ἀπό τήν κλασσική μεταφυσική (Πλάτωνας, Νεοπλατωνικοί), πού κάνει λόγο γιά τήν ἐπιστροφή τῆς φύσει ἀθανάτου ψυχῆς στόν κόσμο τῶν ἰδεῶν ἀπό ὅπου ἐξέπεσε.

Πολλοί θρησκειολόγοι διδάσκουν ὅτι δύο εἶναι οἱ πόλοι τοῦ θρησκευτικοῦ βιώματος, ἤτοι τοῦ φόβου καί τῆς ἀγάπης, καί ἡ προτεραιότητα τοῦ ἑνός ἔναντι τοῦ ἄλλου δείχνει τήν κατώτερη καί ἀνώτερη θρησκεία. Γιά παράδειγμα, ὅταν στήν θρησκεία ὑπερτερῆ ὁ φόβος, τότε αὐτή εἶναι κατώτερη, ἐνῶ ὅταν ὑπερτερῆ ἡ ἀγάπη, τότε ἡ θρησκεία εἶναι ἀνώτερη. Μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική ἑρμηνεύονται ἀπό τούς θρησκειολόγους οἱ τρεῖς μονοθεϊστικές θρησκεῖες, ἤτοι ὁ Ἰουδαϊσμός, ὁ Χριστιανισμός καί ὁ Μουσουλμανισμός, καί ἔτσι δίδουν προτεραιότητα στόν Χριστιανισμό, διότι διδάσκει τήν ἀγάπη ἀκόμη καί στούς ἐχθρούς.

Ὅμως, ἄν ἐξετάσουμε ἐσωτερικότερα τά πράγματα θά διαπιστώσουμε ὅτι ὁ Χριστιανισμός δέν εἶναι θρησκεία, γιατί ἐνῶ ἡ θρησκεία ἀνεβάζει τόν ἄνθρωπο στό θεῖο, στόν Χριστιανισμό βιώνεται ἡ κατάβαση-ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ. Ἔπειτα, ὁ Χριστιανισμός εἶναι Ἐκκλησία, καί ὑφίσταται μεγάλη διαφορά μεταξύ Θρησκείας καί Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι Σῶμα Χριστοῦ, πιστεύει σέ ἕναν ὑπαρκτό Θεό πού ἐνανθρώπησε, δίδαξε, ἔπαθε, σταυρώθηκε, ἀναστήθηκε, καί εἶναι μιά συγκεκριμένη κοινότητα, πού στηρίζεται στήν φιλοθεΐα καί τήν φιλανθρωπία. Ἡ ἐκκλησιαστική ζωή δέν εἶναι θρησκευτική ζωή, διότι διαφοροποιεῖται ἀπό τήν μαγεία, τήν δεισιδαιμονία καί τόν μυστικισμό. Αὐτή ἡ διαφοροποίηση φαίνεται στήν θεραπευτική πράξη, πού εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ φωτισμός τοῦ νοῦ καί ἡ θέωση· στήν διάκριση μεταξύ νοῦ καί λογικῆς, ὁπότε δέν ἐπηρεάζεται ὁ νοῦς ἀπό τά πάθη καί τό περιβάλλον· στήν διάκριση μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου· καί στήν μέθεξη τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ στά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας.

Οἱ Θρησκεῖες καί ἡ Ἐκκλησία ἐπηρεάζουν καί τό περιβάλλον καί δημιουργοῦν ἀνάλογες καταστάσεις στήν κοινωνία, θετικές ἤ ἀρνητικές. Γι’ αὐτό ἐκτιμᾶται ἀπό πολλούς ὅτι ὁ Χριστιανισμός ὡς Ἐκκλησία θεραπεύει τήν κοινωνία, ἐνῶ οἱ θρησκεῖες, τίς ὁποῖες χρησιμοποιοῦν οἱ πολιτικές ἐξουσίες, ἀρρωσταίνουν τίς κοινωνίες.

ιζ) «Ὅσοι πιστοί»

Οἱ Χριστιανοί μυοῦνται στήν ἐκκλησιαστική ζωή, ὑπάρχει μιά προοδευτική ἐμπειρική γνώση, μιά συνεχής βίωση τῆς πίστεως. Κάθε ἄνθρωπος πού θέλει νά γίνη μέλος τῆς Ἐκκλησίας πρέπει νά βαπτισθῆ καί νά χρισθῆ μέ τά Μυστήρια τοῦ Βαπτίσματος καί τοῦ Χρίσματος. Ὁ ἄνθρωπος πρίν τό βάπτισμα λέγεται κατηχούμενος, ἐνῶ μετά τό βάπτισμα λέγεται πιστός. Ὡστόσο καί μετά τό Βάπτισμα ἐξεκολουθεῖ νά κατηχῆται στήν διδασκαλία τῆς πίστεως στήν «ὀρθόδοξη παράδοση» καί τήν «παραδεδομένη πίστη».

Ἡ διάκριση μεταξύ κατηχουμένων καί πιστῶν φαίνεται καθαρά στήν θεία Λειτουργία, ὅταν μετά τήν ἀνάγνωση τῶν ἀποστολικῶν καί εὐαγγελικῶν κειμένων καλοῦνται οἱ κατηχούμενοι ἤ ἀκόμη καί οἱ πρός τό φώτισμα προετοιμαζόμενοι νά ἀποχωρίσουν ἀπό τόν Ναό, καί ἐπίσης καλοῦνται οἱ πιστοί νά συνεχίσουν τήν παραμονή τους στήν θεία Λειτουργία, ὅπου θά ἔχουν τήν δυνατότητα νά δοξάσουν τόν Θεό ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας καί νά κοινωνήσουν τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ.

Καί οἱ πιστοί πρέπει συνεχῶς νά κατηχοῦνται στά μυστήρια τῆς πίστεως, γιατί ὑπάρχει πρόοδος στήν πνευματική ζωή. Πρέπει νά καθαρισθῆ ἡ καρδιά ἀπό τά πάθη, νά φωτισθῆ ὁ νοῦς τους καί νά φθάσουν στήν θέωση. Αὐτό γίνεται μέ τά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί μέ τήν ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἡ ὁποία, ὅμως, πρέπει νά ἑρμηνεύεται ἀπό τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας πού ἔχουν τό ἴδιο φρόνημα, τήν ἴδια πίστη, τήν ἴδια ἐμπειρία μέ τούς Ἀποστόλους.

Γιά νά εἶναι κανείς πιστός Χριστιανός πρέπει νά μετέχη τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τρόπου ζωῆς, νά ἔχη ὁδηγούς, νά ζῆ στήν Ἐκκλησία μέ τούς ἀδελφούς του καί νά ἔχη ἀναφορά καί σκοπό τήν ἕνωσή του μέ τόν Χριστό.

ιη) «Τό πολίτευμα τοῦ Σταυροῦ»

Ὁ Σταυρός τοῦ Χριστοῦ συνδέεται στενότατα μέ τήν Ἀνάστασή Του. Σταυρός καί Ἀνάσταση ἀποτελοῦν μιά ἀρραγῆ ἑνότητα, ὅπως ψάλλουμε στήν Ἐκκλησία: «Τόν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα καί τήν Ἁγίαν σου ἀνάστασιν δοξάζομεν». Τό μυστήριο τοῦ Σταυροῦ καί τό μυστήριο τῆς δόξας εἶναι ἡ οὐσία τῆς Ὀρθοδόξου Θεολογίας, τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Κατά τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας ὀ Σταυρός εἶναι διπλός, ἤτοι ὁ σταυρός τῆς πράξεως καί ὁ σταυρός τῆς θεωρίας. Ὁ Ἀβραάμ ἔζησε τόν σταυρό τῆς πράξεως καί τῆς θεωρίας μέ τό ὅτι ὑπήκουσε στήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ καί βγῆκε ἀπό τήν πατρίδα του, τήν συγγένειά του καί τόν οἶκο τοῦ πατρός του, βάδιζε ἕως ὅτου ἀποκαλυφθῆ σέ αὐτόν ὁ Θεός καί ἔζησε τήν θεωρία ὅταν εἶδε τόν Θεό. Τό ἴδιο συνέβη καί μέ τόν Προφήτη Μωϋσῆ, ὁ ὁποῖος ἔζησε τόν σταυρό τῆς πράξεως καί τῆς θεωρίας μέ τήν ἀνάβαση στό Σινᾶ καί ἐπίσης μέ τήν ἔμφάνιση τοῦ ἀσάρκου Λόγου.

Ὅλο τό πολίτευμα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι σταυροαναστάσιμο, ἀφοῦ καί τόν Σταυρό τόν ἑρμηνεύουμε μέσα ἀπό τήν Ἀνάσταση, ἀλλά καί τήν Ἀνάσταση μέσα ἀπό τόν τόν Σταυρό. Σταυρός χωρίς Ἀνάσταση εἶναι ἀπελπισία καί ἀπόγνωση, καί Ἀνάσταση χωρίς Σταυρό εἶναι ἕνα ἁπλό συναίσθημα.

Κάθε Μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας προϋποθέτει τήν ἄσκηση πού εἶναι σταυρική ζωή καί ἀκολουθεῖ ἡ βίωση τῆς ἀναστάσιμης ζωῆς. Ἡ θεολογία εἶναι ἀποφατική, ἡ Χριστιανική ζωή εἶναι κένωση.

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος γράφει: «ἐμοί δέ μή γένοιτο καυχᾶσθαι εἰ μή ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι᾿ οὗ ἐμοί κόσμος ἐσταύρωται κἀγώ τῷ κόσμῳ» (Γαλ. στ΄, 14). Ὁ Χριστιανός σταυρώνεται καθημερινά, πρῶτα σταυρώνεται ὡς πρός τόν κόσμο, ὅπως οἱ Ἑβραῖοι ἔφυγαν ἀπό τήν Αἴγυπτο, καί ἔπειτα σταυρώνεται ὁ κόσμος ὡς πρός αὐτούς, ὅπως οἱ Ἑβραῖοι στήν ἔρημο ἀγωνίζονταν νά ξεχάσουν καί τήν ἐνθύμηση τῆς Αἰγυπτιώδους ζωῆς.

Ὄχι μόνον τό πολίτευμα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι σταυροαναστάσιμο, ἀλλά καί τό πολίτευμα τῆς Χριστιανικῆς πολιτείας προστατεύεται ἀπό τόν Σταυρό.

ιθ) «Ὀρθόδοξος μοναχισμός ὡς προφητική, ἀποστολική καί μαρτυρική ζωή»

Σέ ὅλες τίς Θρησκεῖες παρατηρεῖται ἡ ὕπαρξη μοναχισμοῦ, γιατί ὁ ἄνθρωπος ἀναζητᾶ μιά τέλεια κατά τό δυνατόν ζωή, πέρα ἀπό τήν συμβατικότητα. Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι συμβιβάζονται μέ τίς ἀπαιτήσεις τῆς κοινωνίας χωρίς Θεό, ἐνῶ οἱ ἀπαιτητικοί ἀναζητοῦν τήν τελειότητα αὐτῶν πού ἐπαγγέλλεται ἡ θρησκεία τους.

Μοναχισμός ὑπάρχει καί στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία πού ἀναπτύχθηκε ὡς θεσμός τόν 4ο αἰώνα. Στήν πραγματικότητα ἡ εὐαγγελική ζωή, πού εἶναι ζωή μετανοίας, καταγράφεται στήν Ἁγία Γραφή καί εἶναι ὁ τρόπος ζωῆς τῶν Χριστιανῶν. Τά Εὐαγγέλια, οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων καί οἱ Ἐπιστολές τους καταγράφουν τόν τρόπο ζωῆς τῶν Χριστιανῶν. Ἔτσι ζοῦσαν οἱ Χριστιανοί τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνες. Ὅταν, ὅμως, μέ τήν κατάπαυση τῶν διωγμῶν ἄρχισε ἡ ἐκκοσμίκευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, τότε ὅσοι ἤθελαν νά ζήσουν στό ἔπακρο τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ ἐπέλεξαν τόν ἐρημικό βίο, τόν ἀναχωρητισμό, καί ἀργότερα οἱ Πατέρες καί οἱ Σύνοδοι, Τοπικές καί Οἰκουμενικές, ἔθεσαν τίς βάσεις τῆς λειτουργίας τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ, ὥστε νά μή θεωρηθῆ ὡς μιά ἀναρχική ζωή.

Στήν βάση του ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμός εἶναι ἡ προφητική, ἡ ἀποστολική καί ἡ μαρτυρική ζωή, γιατί προϋποθέτει τήν ὁλοκληρωτική ἀφιέρωση τοῦ μοναχοῦ στόν Χριστό, τήν θυσία καί τήν προσφορά, τήν μέθεξη τοῦ μυστηρίου τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ.

Αὐτόν τόν μοναχισμό ἔζησαν οἱ Πατέρες στό Ἅγιον Ὄρος, στήν Παλαιστίνη, στήν Αἴγυπτο, στό Ὄρος Σινᾶ. Οἱ ὀρθόδοξοι μοναχοί ζοῦν στήν πράξη τίς τρεῖς μοναχικές ἀρετές, ἤτοι τήν ὑπακοή, τήν παρθενία καί τήν ἀκτημοσύνη, πού συνδέονται μέ τίς τρεῖς ἀποταγές, τούς τρεῖς σταυρούς καί τίς τρεῖς γεννήσεις. Οἱ ὀρθόδοξοι μοναχοί ἀκολουθοῦν τό ἀρνίον τῆς Ἀποκαλύψεως πού ὁδεύει στόν Σταυρό καί τήν Ἀνάσταση.

Ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμός διαφέρει σαφέστατα ἀπό τόν δυτικό-φράγκικο μοναχισμό, ὁ ὁποῖος συνδέθηκε μέ σταυροφορίες καί πολιτικές σκοπιμότητες. Στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία οἱ μοναχοί ἀγωνίζονται μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ νά σωθοῦν, γιατί ἡ Ἐκκλησία εἶναι ὁ χῶρος τῆς σωτηρίας, ἐνῶ οἱ δυτικοί μοναχοί, ὅπως ἐμφανίσθηκαν στήν ἱστορία μέ τήν ἵδρυση τῶν μοναχικῶν ταγμάτων, προσπάθησαν νά σώσουν τήν Ἐκκλησία, καί ἐν πάσῃ περιπτώσῃ τίθενται στήν ὑπηρεσία τῶν ἱεραποστολικῶν καί διπλωματικῶν ἐπιδιώξεων τοῦ Βατικανοῦ.

Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι καί οἱ μοναχοί τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας δέν ἐκκοσμικεύονται καί δέν ἀλλοτριώνονται.  Ὑπάρχουν μοναχοί πού ἔχουν ἐκδυτικοποιηθῆ καί ἔχουν ἀπωλέσει τήν ὀρθόδοξη ἀσκητική, δηλαδή δέν μετέχουν τῆς Προφητικῆς, Ἀποστολικῆς καί μαρτυρικῆς ζωῆς.

Ἡ Ἐκκλησία, διά τῶν Πατέρων ἀνέπτυξε ὅλη τήν παράδοση τῆς μοναχικῆς ζωῆς, ὁπότε ἐκεῖνο πού εἶναι ἀπαραίτητο σήμερα εἶναι ἡ ἐφαρμογή της, τό «καιρός τοῦ ποιῆσαι».

κ) «Παλαιά καί Νέα Ρώμη»

Ἡ Ἐκκλησία, πού ἄρχισε τήν ζωή της ὡς Σῶμα Χριστοῦ τήν Πεντηκοστή στά Ἱεροσόλυμα, ἐπεκτάθηκε σέ ὅλα τά μέρη τῆς τότε Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καί ἔφθασε μέχρι τήν Πρωτεύουσά της τήν Ρώμη. Ἐκεῖ δίδαξαν καί μαρτύρησαν οἱ δύο πρωτοκορυφαῖοι Ἀπόστολοι Πέτρος καί Παῦλος.

Στήν ἀρχή οἱ Ρωμαῖοι Αὐτοκράτορες ἀντέδρασαν στήν νέα διδασκαλία, τήν θεώρησαν ὡς παράνομη θρησκεία, διότι δέν δεχόταν τήν λατρεία τοῦ Αὐτοκράτορα, καί ἀκολούθησαν οἱ μεγάλοι διωγμοί μέχρι ἀρχές τοῦ 4ου αἰῶνος. Τότε, ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος μέ τό διάταγμα τῶν Μεδιολάνων ἐπέβαλε τήν ἀνεξιθρησκεία καί ὁ ἴδιος ἀσπάστηκε τόν Χριστιανισμό, ἀκολούθησαν δέ καί ἄλλοι Ρωμαῖοι ἀξιωματοῦχοι. Ἔτσι, ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου ἔγινε Χριστιανική.

Ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, γιά λόγους πολιτικούς, μετέφερε ὄχι μόνον τήν πρωτεύουσα, ἀλλά ὅλη τήν πόλη μέ τίς ἀρχές καί ὅ,τι σημαντικό ὑπῆρχε στήν Ρώμη, στήν πολίχνη πού λεγόταν Βυζάντιο, τήν ὁποία ὀνόμασε Νέα Ρώμη καί ἀργότερα ἔλαβε τό ὄνομα τοῦ ἱδρυτοῦ της καί ὀνομάσθηκε Κωνσταντινούπολη. Ἔτσι ἄρχισε ἡ Χριστιανική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία, πού μεγαλούργησε. Ἐκκλησιαστικά, παρέμεινε ἡ διάκριση μεταξύ Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης.

Μέχρι τόν 9ο αἰώνα ὑπῆρχε κοινή παράδοση καί θεολογία μεταξύ τῶν Πατέρων τῆς Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης, μέ ἐξαίρεση μερικές ἀπόψεις τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου, ὁ ὁποῖος δέν γνώριζε ἑλληνικά καί δέν μποροῦσε νά παρακολουθήση τήν συζήτηση πού γινόταν μεταξύ τῶν Πατέρων καί τῶν αἱρετικῶν. Πάντως, συνεκλήθησαν ὀκτώ Οἰκουμενικές Σύνοδοι, στίς ὁποῖες συμμετεῖχαν καί ἀντιπρόσωποι τοῦ Πάπα, γιά νά λύσουν διάφορα θεολογικά ζητήματα πού εἶχαν ἀνακύψει. Μέχρι τόν 8ο αἰώνα ὑπῆρχε κοινή παράδοση καί αὐτό φαίνεται, ἐκτός τῶν ἄλλων, στό βιβλίο «Διάλογοι» τοῦ μεγάλου Πάπα τῆς Παλαιᾶς Ρώμης Γρηγορίου τοῦ ἐπωνομαζομένου Διαλόγου.

Ἀπό τόν 6ο  αἰώνα ἐμφανίσθηκαν διάφορα γερμανικά φῦλα, πού κατέβαιναν ἀπό τόν βορρᾶ, στά δυτικά μέρη τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καί κατελάμβαναν διάφορες περιοχές. Οἱ Φράγκοι, ἕνα γερμανικό φύλο, ἀπό τόν 8ο αἰώνα ἄρχισαν νά κατεβαίνουν πρός νότο, ἰδίως μέ τόν Καρλομάγνο, καί κατέλαβαν σταδιακά ὁλόκληρο τό δυτικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, καί ἵδρυσαν τήν ἁγία Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τοῦ Γερμανικοῦ Ἔθνους. Ὑπῆρξαν ἀντιδράσεις ἐκ μέρους τῶν Ρωμαίων Αὐτοκρατόρων, ἀλλά δέν κατορθώθηκε τελικά ἡ ἀποσόβηση τοῦ κινδύνου ἀπό τούς Φράγκους.

Πάντως, μέ τήν πολιτική διαφοροποίηση τοῦ δυτικοῦ τμήματος ἀπό τό ἀνατολικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ἐπῆλθε καί ἡ θεολογική διαφοροποίηση, ἡ ἀπόκλιση ἀπό τίς ἀποφάσεις τῆς Ζ΄  Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἡ ἀνάπτυξη τῆς σχολαστικῆς θεολογίας καί ἡ διαφορετική ἐξέλιξη τοῦ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ μέ τίς ἀνάλογες ἀντιδράσεις.

Καί ἡ Νέα Ρώμη δέχθηκε πολλές ἐπιθέσεις ἀπό Βορρᾶ καί ἀπό Ἀνατολάς, ἀλλά παρέμεινε πιστή στήν θεολογία τῶν Πατέρων, παρά τήν τελική ὑποδούλωσή της στούς Τούρκους. Ὅμως, καί στήν Ἀνατολική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία εἰσέδυσαν τά ἐσφαλμένα θεολογικά ρεύματα τῆς δύσεως.

Μεταξύ Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης ὑπῆρξε ἀπόκλιση, ἀλλά καί προσπάθειες σύγκλισης, ἔγιναν καί γίνονται διάφοροι διάλογοι, ἀλλά ὅπως φαίνεται τό χάσμα εἶναι βαθύ, ὡς πρός τήν θεολογία καί τόν πολιτισμικό τρόπο ζωῆς.

κα) «Ὀρθόδοξος καί δυτικός τρόπος ζωῆς»

Ὅταν τό δυτικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἀπομακρύνθηκε ἀπό τήν ὀρθόδοξη παράδοση τῆς ἑνιαίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ἀναπτύχθηκε μιά ἰδιαίτερη θεολογία, πού ἐπηρέασε μέ πολλούς τρόπους καί τόν πολιτιστικό τρόπο ζωῆς. Ἔτσι, μποροῦμε νά κάνουμε λόγο γιά Ἀνατολή καί Δύση, ὄχι μόνον ἀπό ἀπόψεως γεωγραφικῆς, ἀλλά κυρίως θεολογικῆς καί πολιτιστικῆς.

Πρόκειται γιά ἕναν διαφορετικό τρόπο ζωῆς, πού φαίνεται στήν θεολογία περί τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, κυρίως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορεύεται καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ (Filioqve), στήν δημιουργία τοῦ κόσμου, καί τήν θεολογία τῶν λόγων τῶν ὄντων, στόν γάμο, στήν ἱεραποστολή, στόν τρόπο θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου καί σέ πολλά ἄλλα θέματα. Ἡ θεολογική σκέψη ἐπηρέασε καί τόν τρόπο ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου καί τήν διοργάνωση τῆς κοινωνίας.

Οἱ βασικές διαφορές μεταξύ ὀρθοδόξου καί δυτικοῦ τρόπου ζωῆς εἶναι ὅτι ὁ δυτικός ἄνθρωπος ἔχει κέντρο τόν ἄνθρωπο, ἐνῶ ὁ ἀνατολικός ἔχει κέντρο τόν Θεό. Ὁ δυτικός ἐπεξεργάζεται τά πάντα λογικά, ἀκόμη καί τά θέματα τοῦ Θεοῦ, καί προσπαθεῖ νά κατανοήση τόν Θεό, ἐνῶ ὁ ἀνατολικός ἔχει ὡς βάση τόν νοῦ πού εἰσέρχεται στήν καρδιά ὅπου ἀποκαλύπτεται ὁ Θεός. Ὁ δυτικός ἄνθρωπος ὁμιλεῖ γιά τήν ἐξιλέωση τοῦ Θεοῦ καί τήν προσβληθεῖσα δικαιοσύνη Του, καί μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική ἀναλύει τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ, ἑνῶ ὁ ἀνατολικός βλέπει τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ μέσα ἀπό τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπο, ἀλλά καί τήν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτό φαίνεται καί στό πῶς οἱ ἄνθρωποι θεωροῦν τήν Ἐκκλησία, τά Μυστήρια, τόν τρόπο προσεγγίσεως τοῦ Θεοῦ, ἀλλά καί στό πῶς ζοῦν στόν καθημερινό βίο.

κβ) «Γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί»

Ἡ Χριστιανική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία ὀνομάσθηκε Ρωμανία καί οἱ κάτοικοί της ὀνομάσθηκαν Ρωμηοί. Ἡ ἔννοια τοῦ Ρωμηοῦ προϋποθέτει τήν συνάντηση μεταξύ Ὀρθοδόξου πίστεως καί Ἑλληνικῆς παραδόσεως. Ρωμηός εἶναι ὁ ὀρθόδοξος πού δέχεται καί βιώνει τήν παράδοση τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων καί αὐτή ἡ παράδοση διατυπώθηκε μέ τήν χρησιμοποίηση τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ὁπότε ὁ Ἑλληνισμός ἀποτέλεσε τό ἔνδυμα, τήν σάρκα τῆς παραδεδομένης ὀρθοδόξου ἀποκαλύψεως.

Παρά τόν ἐκβαρβαρισμό τῆς δύσης μέ τήν κάθοδο τῶν Γερμανικῶν φυλῶν ἐν τούτοις ὑπάρχουν Ρωμηοί καί στήν Δύση, οἱ ὁποῖοι ζοῦν μέ τήν παράδοση τῶν Πατέρων, τῆς ἀρχαίας κοινῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως, ἀλλά καί ὑπάρχουν καί ἄλλοι πού τήν ἀναζητοῦν, ὡσάν νά ἀναζητοῦν τήν πολιτιστική καί πνευματική κληρονομιά τῶν προγόνων τους, πού βρίσκεται στό βάθος τῆς ὑπάρξεώς τους.

Ἔτσι, ὑπάρχει διαφορά μεταξύ Ρωμηῶν καί Φράγκων στήν θεολογία, τόν πολιτισμό καί τήν κοινωνική ζωή. Οἱ Φράγκοι ἐπέβαλαν ἕναν ἄλλο πολιτισμό πού κατέληξε στήν φεουδαρχία καί τόν καπιταλισμό, μέ ὅ,τι αὐτό συνεπάγεται στήν σύγχρονη ζωή. Ἀντίθετα, οἱ Ρωμηοί καλλιέργησαν ἕναν ἄλλον πολιτισμό, ὁ ὁποῖος βασίζεται στήν φιλοθεΐα καί τήν φιλανθρωπία.

Οἱ Ρωμηοί εἶχαν καί ἔχουν διαρκῶς πόλεμο ἀπό τούς Φράγκους καί τούς Ὀθωμανούς, τόν δυτικό ἐκκοσμικευμένο Χριστιανικό τρόπο ζωῆς, ἀλλά καί ἀπό τόν ἀνατολικό ἀνθρωποκεντρικό τρόπο ζωῆς. Πάντως, φαίνεται ὅτι σέ πολλά σημεῖα ὑφίσταται μιά στενή σχέση μεταξύ τοῦ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ Ἰσλαμισμοῦ, ὅπως στήν διδασκαλία περί ἀπροσίτου Θεοῦ, περί μοναχικοῦ μυστικισμοῦ, κοινωνικοῦ καί ψυχικοῦ εὐδαιμονισμοῦ, Ἁγίας Γραφῆς, καί τοῦ Κορανίου ὡς λόγου Θεοῦ,  Θεοκρατικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ.

Οἱ γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί διαφέρουν σαφῶς τόσο ἀπό τόν δυτικό Χριστιανισμό, ὅσο καί ἀπό τόν ἀνατολικό Ἰσλαμισμό.

Ἡ θεολογία καί ὁ πολιτισμός τῶν Ρωμηῶν περικλείονται μέσα στήν λέξη «Ἀνατολικά», καί ἑρμηνεύεται μέ τήν φράση «ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή». Δέν πρόκειται γιά τόν γεωγραφικό ὅρο τῆς Ἀνατολῆς, ἀλλά γιά τό πῶς ἐμεῖς ὁρίζουμε τήν Ἀνατολή, πού εἶναι ἡ ἀποκαλυπτική ζωή καί διδασκαλία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, πού δανείσθηκε ὡς σάρκα, τόσο τήν Ἑλληνική φιλοσοφική ὁρολογία, ὅσο καί τό Ρωμαϊκό δίκαιο, γιά τήν διοργάνωση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἔτσι, ἡ Ρωμηοσύνη δέν διακρίνεται ἀπό τόν Ἐθνικισμό, ἀλλά ἀπό τήν Οἰκουμενικότητα, πού ἀντιπαρατίθεται στούς Φράγκους, στόν ἀνατολικό ἀνθρωποκεντρισμό καί τόν Πανσλαυισμό.

Ἡ Ρωμηοσύνη μέ αὐτήν τήν ἔννοια ἔχει θαυμαστή ἐπικαιρότητα στήν σύγχρονη φιλοσοφία, ψυχολογία καί κοινωνιολογία.

κγ) «Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος»

Ἡ Νέα Ρώμη ἀποτέλεσε τήν ἕδρα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τήν ἕδρα ὅλης τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο καί ἑξῆς προσέλαβαν τό διοικητικό σύστημα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Κατ’ ἀρχήν εἰσήγαγαν τό Μητροπολιτικό σύστημα διοικήσεως στήν Ἐκκλησία, καί στήν συνέχεια διαμορφώθηκε ἡ Πενταρχία, πού ἦταν ἡ ἑνότητα μεταξύ τῶν πέντε μεγάλων Ἐπαρχιῶν Παλαιᾶς Ρώμης, Νέας Ρώμης, Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων, καί τῆς αὐτοκεφάλου Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου. Ὅταν, ὅμως, ἀποσχίσθηκε ἡ Παλαιά Ρώμη ἀπό τό σύστημα τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, μέ τήν κατάληψή της ἀπό τούς Φράγκους, τότε ἡ Νέα Ρώμη, Οἰκουμενικό Παριαρχεῖο, ἀπέκτησε τό Πρωτεῖο τιμῆς καί διακονίας μέ τό νά ἀναλαμβάνη διάφορες πρωτοβουλίες γιά τήν ἑνότητα τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν.

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι Οἰκουμενική, θεωρεῖ δέ τόν Ἐθνικισμό ὡς αἵρεση, γιατί εἶναι διάσπαση τῆς ἑνότητας. Ὅμως, δυστυχῶς, ὁ Ἐθνικισμός, ὡς ἀπόρροια τῶν δυτικῶν κινημάτων, κυρίως τοῦ διαφωτισμοῦ  καί τοῦ ρομαντισμοῦ, εἰσήχθη καί στόν Ὀρθόδοξο χῶρο, μέ τήν συγκρότηση ἀνεξαρτήτων  ἐθνικοτήτων. Αὐτό ἄρχισε μέ τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821, τήν δημιουργία τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους καί τήν προσπάθεια νά προσδώσουν σέ αὐτό ἐθνική συνείδηση. Ἔτσι, οἱ δυτικοί ἔδωσαν τήν ἐλευθερία στό Κρατίδιο τῆς Ἑλλάδος, ἀφοῦ προσδιόρισαν τήν ταυτότητά του, ἤτοι νά συνδεθῆ μέ τήν ἀρχαία Ἐλλάδα, νά προσανατολισθῆ στήν Δύση καί νά ἀποδεσμευθῆ ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Στήν πραγματικότητα ἔγινε προσπάθεια νά καταλυθῆ ἡ Ρωμηοσύνη, μέ τήν ὀρθόδοξη, ἐκκλησιαστική καί πολιτική συγκρότηση καί νά ἀποσοβηθῆ κάθε σχέδιο ἐπανασυγκρότησής της.

Τό παράδειγμα τῆς Ἑλλάδος ἀκολούθησαν ὅλες οἱ βαλκανικές λαότητες, οἱ ὁποῖες ἔγιναν ἀνεξάρτητα ἐθνικά Κράτη, πού ἀπέκτησαν καί δικές τους «ἐθνικές» Ἐκκλησίες.

Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος παρέμεινε σέ σχίσμα ἀπό τό 1833, πού οἱ Βαυαροί ἀνεκήρυξαν τήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ὡς ἀνεξάρτητη, μέχρι τό ἔτος 1850 πού ἐξεδόθη ὁ Συνοδικός καί Πατριαρχικός Τόμος, μέ τόν ὁποῖο δινόταν ἡ Αὐτοκεφαλία τῆς τότε Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ συγκεκριμένους ὅρους. Ἀργότερα, τό 1866 ἐξεδόθη ἡ Πατριαρχική Πράξη ἐνσωματώσεως στήν Αὐτοκέφαλη Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος καί τῶν Ἰονίων νήσων, κατά ἀφομοίωση. Ἐπίσης τό 1882 ἐξεδόθη ἄλλη Πατριαρχική Πράξη πού παραχωρήθηκαν στήν Αὐτοκέφαλη Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος οἱ Μητροπόλεις τῆς Θεσσαλίας, κατά ἀφομοίωση. Τέλος, τό 1928 ἐξεδόθη Πατριαρχική Πράξη μέ τήν ὁποία παραχωρήθηκαν οἱ λεγόμενες τότε «Νέες Χῶρες», ἤτοι Ἤπειρος, Μακεδονία, Θράκη καί νῆσοι τοῦ βορειοδυτικοῦ Αἰγαίου Πελάγους στήν Αὐτοκέφαλη Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, «ἐπιτροπικῶς».

Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος εἶναι ὑποχρεωμένη ἀπό τά Συνοδικά καί Πατριαρχικά κείμενα νά σέβεται τούς ὅρους μέ τούς ὁποίους παραχωρήθηκαν οἱ Μητροπόλεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου σέ αὐτήν.

Στήν περίπτωση αὐτή ἐκτιμᾶται ἡ κένωση καί ἡ αὐτοθυσιαστική ἀγάπη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἀλλά καί ἡ υἱική καί ἀδελφική ἀγάπη τῆς θυγατρός καί ἀδελφῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἡ ὁποία πρέπει νά αἰσθάνεται μεγάλη τιμή πού «συνοικεῖ» μέ τό Πρωτόθρονο Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο.

κδ) «Ποιότητα ζωῆς»

Συνήθως, οἱ ἄνθρωποι ὁμιλοῦν γιά τήν ποιότητα ζωῆς καί ἐννοοῦν τό νά ὑπάρχουν καλές συνθῆκες στήν ζωή μας, τό κοινωνικό σύστημα νά λειτουργῆ καλά, νά ἐπικρατῆ εὐημερία, νά ἔχουν οἱ ἄνθρωποι καλό τρόπο ἐπιβίωσης, ἄνετο σπίτι, καλή ἐργασία, ἀποδοτικό μισθό, ὑγειονομική περίθαλψη, καλά γεράματα κλπ. Συνδέουν, δηλαδή, τήν ποιότητα τῆς ζωῆς μέ τίς καλές συνθῆκες τοῦ περιβάλλοντος, καί τήν καλή ἐπιβίωση τοῦ σώματος.

Ὅμως, πέρα ἀπό τήν ποιότητα ζωῆς μέ αὐτήν τήν ἔννοια ὑπάρχει μιά ἄλλη πνευματική ποιότητα ζωῆς, πού συνδέεται μέ τόν Χριστό. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ζῆ ἐν Χριστῷ, νά δέχεται τά πάντα ὡς δῶρα τοῦ Θεοῦ καί νά τά ἀποδίδη στόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους. Ἐξ ἄλλου πρέπει ὁ ψυχικός κόσμος τοῦ ἀνθρώπου νά βρίσκεται σέ καλή κατάσταση, ἀκόμη καί σέ περιπτώσεις πού οἱ κοινωνικές συνθῆκες δέν εἶναι καλές.

Σέ αὐτές τίς περιπτώσεις ἀποδίδουμε τήν πνευματική ποιότητα ζωῆς μέ τήν πληρότητα ζωῆς. Ὁ ἄνθρωπος δέν πλάσθηκε γιά νά ζῆ στό ἐνταῦθα καί νά χαίρεται μέ τά ὑλικά καί βιολογικά ἀγαθά, ἀλλά γιά νά ἱκανοποιῆ τόν σκοπό τῆς ὑπάρξεώς του, πού εἶναι ἡ ἕνωσή του μέ τόν Χριστό. Πρέπει νά ζῆ ἐν Χριστῷ καί νά πεθαίνη ἐν Χριστῷ, νά μήν ἐπιδιώκη τήν εὐτυχία τῶν αἰσθήσεων, ἀλλά τήν ἐλευθερία τῆς ψυχῆς ἀπό ἐξαρτήσεις σέ κοσμικά πράγματα καί ἐφήμερες ἀπολαύσεις. Μέσα του πρέπει νά κυριαρχῆ τό ὅραμα τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

κε) «Παρεμβάσεις στήν σύγχρονη κοινωνία»

Ζοῦμε σέ μιά κοινωνία πού ἐνῶ ἔπρεπε νά εἶναι Χριστιανική, ἀφοῦ κατά διαφόρους βαθμούς οἱ ἄνθρωποι εἶναι Χριστιανοί, κατά πλειοψηφία, ἐν τούτοις εἶναι ἐκκοσμικευμένη, ἀλλοτριωμένη, ἀποστασιοποιημένη ἀπό τόν Θεό. Κυκλοφοροῦν διάφορα ρεύματα ἰδεολογικά, θρησκευτικά, φιλοσοφικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, πού εἶναι ἀντίθετα μέ τό Εὐαγγέλιο πού μᾶς παρέδωσε ὁ Χριστός.

Οἱ Χριστιανοί μας πού εἶναι μέλη τῆς Κοινωνίας καί ποίμνιό μας ἐπηρεάζονται κατά διαφόρους τρόπους καί ἐμεῖς πρέπει νά τούς ποιμαίνουμε. Ἡ ἀποστολή τοῦ Κληρικοῦ σήμερα πρέπει νά διαποτίζεται ἀπό δύο σημεῖα: Τό πρῶτον, νά ὁμολογῆ τήν ἀλήθεια τῆς πίστεως, καί δεύτερον, νά ποιμαίνη τόν λαό. Ἡ ὁμολογία πρέπει νά γίνεται μέ ἀγάπη, ἀλλά καί διάκριση, καί ἡ ποιμαντική πρέπει νά γίνεται μέ ὑπεύθυνο τρόπο καί μέ προοπτική τήν θεραπεία τῶν ἀνθρώπων καί τῆς κοινωνίας.

Μέ αὐτήν τήν προοπτική κάνουμε λόγο γιά «παρεμβάσεις» καί μάλιστα στήν «σύγχρονη κοινωνία». Ἡ παρέμβαση δέν ἔχει ἐξουσιαστικό τρόπο, ἀλλά ἐνημερωτικό καί θεραπευτικό, ἀφοῦ ἡ σύγχρονη κοινωνία εἶναι διαφορετική ἀπό τήν κοινωνία ἄλλων ἐποχῶν.

Ἐπειδή ἡ κοινωνία συνεχῶς μεταλλάσσεται, γι’ αὐτό ἡ ποιμαντική γίνεται στόν ἰδιαίτερο χρόνο καί τόπο, εἶναι μιά παρέμβαση «ἐνιαύσια». Πρόκειται γιά σειρά βιβλίων στά ὁποῖα δημοσιεύονται κείμενα, πού ἐγράφησαν κάθε ἔτος.

Ἡ ποιμαντική τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου πρέπει νά γίνεται κενωτικά, κατά τό πρότυπο τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος «ἑαυτόν ἐκένωσε μορφήν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος, καί σχήματι εὑρεθείς ὡς ἄνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτόν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δέ σταυροῦ» (Φιλ. β΄, 7-8). Ὁ κενωτικός λόγος εἶναι κατ’ ἐξοχήν θεολογικός, ὁ θεολογικός λόγος εἶναι προφητικός, καί ὁ προφητικός λόγος εἶναι τρυφερός κατά τόν λόγο τοῦ Θεοῦ στόν Προφήτη Ἡσαΐα «παρακαλεῖτε, παρακαλεῖτε τόν λαόν μου» (Ἡσ. μ΄, 1).

Ὁ ἀφοριστικός λόγος, οἱ ἐπιθετικές ἐκφράσεις δέν ἔχουν θέση σέ μιά ὀρθόδοξη παρεμβατική  ποιμαντική. Οὐσιαστικά, κάθε λόγος πρέπει νά εἶναι θεραπευτικός πού ὁδηγεῖ πρός ἐκκλησιασμό, σύμφωνα μέ τήν παραβολή τοῦ καλοῦ Σαμαρείτου. Ὁ τραυματισμένος σύγχρονος ἄνθρωπος δέχεται τό λάδι καί τό κρασί στίς πληγές, προσλαμβάνοντας στοιχεῖα ἀπό τήν ὀρθόδοξη θεραπευτική καί ὁδηγεῖται στήν Ἐκκλησία, τό πνευματικό αὐτό θεραπευτήριο ὅπου ἰατρεύονται οἱ πληγές του.

Ἡ παρέμβαση στήν σύγχρονη κοινωνία γίνεται μέ ὅρους καί μεθόδους ἰατρικούς.

κστ) «Ἀποστολή καί ἱεραποστολή στήν Μέση Ἀνατολή»

Ἡ ἱεραποστολή εἶναι τό ποιμαντικό γνώρισμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί τῶν Κληρικῶν της. Ἡ ἱεραποστολή ἔχει δύο ἐκφράσεις, ἤτοι ἱεραποστολή σέ ἀλλοθρήσκους, ἀλλά καί σέ ὁμοθρήσκους, στό ἐσωτερικό καί τό ἐξωτερικό.

Ἡ ἀποστολή καί ἰεραποστολή μου στήν Μέση Ἀνατολή, τόν Λίβανο καί τήν Συρία, εἶχε σκοπό τήν διδασκαλία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης στούς Ἀραβοφώνους Ρωμηούς, καί τήν διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῆς Ἠθικῆς καί τῆς Βιοηθικῆς στούς φοιτητές τῆς Μπελεμεντείου Θεολογικῆς Σχολῆς «ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός» στόν Βόρειο Λίβανο, συγχρόνως ἦταν ἀποστολή παρηγορίας στούς ἀραβοφώνους Ρωμηούς, πού ὑπέφεραν ἀπό τά δεινά τῆς δικτατορίας στήν Συρία καί τόν ἐμφύλιο πόλεμο στόν Λίβανο.

Ὁ πόλεμος εἶναι μιά τραγωδία γιά τόν ἄνθρωπο, τήν κοινωνία καί τήν Ἐκκλησία. Μέ τόν πόλεμο τραυματίζεται ἡ ἑνότητα τῶν λαῶν, δημιουργεῖται ἡ πείνα, οἱ ἄνθρωποι δοκιμάζουν τόν θάνατο ἀγαπητῶν τους ἀνθρώπων, ἡ Ἐκκλησία βλέπει τήν ἀποτυχία τῶν ἀνθρώπων νά ζήσουν σύμφωνα μέ τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ. Γενικά, ὁ κάθε μορφῆς πόλεμος εἶναι μιά τραγική κατάσταση γιά τούς ἀνθρώπους, τούς λαούς  καί τήν Ἐκκλησία.

Ἡ ἱεραποστολή ἑνός Κληρικοῦ στήν Μέση Ἀνατολή, ὅπου κατοικοῦν Μουσουλμάνοι καί Χριστιανοί ὅλων τῶν ἀποχρώσεων καί ἀποκλίσεων, μέ κίνδυνο τῆς ζωῆς του, ἔχει ποικίλους σκοπούς: νά παρηγορήση τούς ἀνθρώπους, νά τούς βοηθήση νά ξεπεράσουν τά τεράστια ὑπαρξιακά ἐρωτήματα πού ἀναφύονται, νά προσφέρη θεραπευτικό λόγο, νά σκορπᾶ τό μήνυμα τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ, προσφέροντας ἐλπίδα καί νά συμβάλη ὅσο εἶναι δυνατόν στήν ἐπικράτηση τῆς εἰρήνης στίς περιοχές πού ταλαιπωροῦνται. 

Ὁ Κληρικός, ἔχοντας ἐφόδιο τόν θεραπευτικό θεολογικό λόγο, μακρυά ἀπό ἐθνικές σκοπιμότητες, εἰσέρχεται σέ μιά πληγωμένη περιοχή καί ἐπιδιώκει νά φέρη πρωτίστως εἰρήνη στίς καρδιές. Κάθε ποιμαντική ἀποστολή καί ἱεραποστολή εἶναι πορεία μέσα σέ πληγή γεμάτη αἵματα, πόνους καί τραύματα. Ἔτσι, ὅμως, καταλαβαίνει καί τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ὁποῖος ἦλθε σέ μιά τραυματισμένη κοινωνία-ἀνθρωπότητα, γιά νά τῆς μεταγγίση τήν ζωή καί νά τῆς προσφέρη τήν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως, ἐκδιώκοντας κάθε ἀπόγνωση καί ἀπελπισία.

κζ) «Βιοηθική καί βιοθεολογία»

Ἡ Ἐκκλησία ἕνα ἀπό τά θέματα πού καλεῖται νά ἀντιμετωπίση, στήν ἐποχή πού ζοῦμε, εἶναι ἐκεῖνα πού προέρχονται ἀπό τήν ἐπιστήμη, καί κυρίως ἀπό τήν ἐπιστήμη τῆς βιολογίας, ἡ ὁποία ἀγγίζει τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, τό ὁποῖο συνδέεται στενά μέ τήν ψυχή, καί ἡ ἀντιμετώπιση τῆς ἐπιστήμης πρέπει νά γίνεται μέσα ἀπό τίς βασικές ἀρχές τῆς θεολογίας.

Ἡ βιολογία εἶναι ἡ ἐπιστήμη πού μελετᾶ καί ἐρευνᾶ τό φαινόμενο τῆς ζωῆς καί τούς ζωντανούς ὀργανισμούς. Ἕνας ἀπό τούς κλάδους τῆς βιολογίας εἶναι ἡ γενετική πού μελετᾶ τήν κληρονομικότητα, ἡ ὁποία προσεγγίζεται μέσα ἀπό τήν μελέτη τῆς δομῆς, τῆς λειτουργίας καί τῆς ἐξέλιξης τῶν γονιδίων ὡς βάση τῆς ποικιλότητάς τους. Σήμερα, γίνεται λόγος γιά τήν σύνδεση τῆς μοριακῆς γενετικῆς μέ τήν γενετική μηχανική. Αὐτός ὁ συνδυασμός τῶν δύο ἐπιστημῶν ἔφερε μιά ἐπανάσταση στήν σύγχρονη βιολογία, μέ ἀποτέλεσμα νά δημιουργηθῆ μιά νέα ἐπιστήμη, πού λέγεται βιοηθική.

Ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοηθικῆς συνδυάζει τίς βιολογικές γνώσεις μέ τίς ἀνθρωπιστικές ἐπιστῆμες, γιατί διαπιστώθηκε ὅτι ἡ σύγχρονη γενετική μηχανική δίνει δυνατότητες ἀνασυνδιασμοῦ τοῦ DNA καί οἱ ἐπιστήμονες ἀποκτοῦν μιά μορφή ἐξουσίας πάνω στήν ζωή τῶν ἀνθρώπων μέ τόν χειρισμό τῶν γονιδίων του. Ἔπρεπε, λοιπόν, νά ὑπάρχουν μερικοί κανόνες, ὥστε νά μήν ἐπέλθη ὁ λεγόμενος γενετικός μολυσμός καί ἡ καταστροφή τῆς βιολογικῆς ζωῆς καί τῆς φύσεως. Ἔτσι, ἡ ἐπιστήμη θέτει ἡ ἴδια ὅρια στήν ἔρευνά της μέ σκοπό νά βοηθήση τούς ἀνθρώπους καί νά μή τούς βλάψη.

Ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοηθικῆς ἀσχολεῖται μέ θέματα πού συνδέονται μέ τήν ἀρχή τῆς ζωῆς, ἤτοι τήν χαρτογράφηση τοῦ ἀνθρωπίνου γονιδιώματος, τήν κλωνοποίηση, τίς ἔρευνες στά βλαστοκύτταρα, στίς ἀναπαραγωγικές λειτουργίες· μέ τήν συνέχιση τῆς ζωῆς, ἤτοι μετάγγιση αἵματος, μεταμοσχεύσεις ὀργάνων, κυτταρικές καί γονιδιακές θεραπεῖες· καί μέ τό τέλος τῆς βιολογικῆς ζωῆς, ἤτοι τήν εὐθανασία  καί τίς Μονάδες Ἐντατικῆς θεραπείας.

Φαίνεται, ὅμως, ὅτι δέν ἀρκεῖ μόνον ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοηθικῆς γιά νά ἀντιμετωπίση ὅλα τά θέματα πού προκύπτουν, γι’ αὐτό καί χρειάζεται ἡ βοήθεια τῆς βιοθεολογίας, ἡ ὁποία δέν ἀρκεῖται στό νά δίνη μερικές συμβουλές γιά τήν ἀντιμετώπιση ἐπί μέρους βιοηθικῶν προβλημάτων, ἀλλά ἀντιμετωπίζει ὅλα τά θέματα μέσα ἀπό τόν σκοπό τοῦ ἀνθρώπου, σύμφωνα μέ τήν ὀρθόδοξη θεολογία. Ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι ἕνα ἄλογο ἤ ἔλλογο ζῶο, ἀλλά εἶναι «ὅν θεούμενον», πού δημιουργήθηκε ἀπό τόν Θεό καί ἔχει ὁρμή πρός τόν Θεό, γι’ αὐτό καλεῖται θεούμενος.

Ἔτσι, ὁ συνδυασμός βιοηθικῆς καί βιοθεολογίας εἶναι ἀπαραίτητος γιά τήν ἀντιμετώπιση ὅλων τῶν βιολογικῶν προβλημάτων τοῦ ἀνθρώπου.

κη) «Ἡ ζωή μετά τόν θάνατον»

Ὁ φιλόσοφος Πλάτων ἔκανε τήν διάκριση μεταξύ φύσει ἀθανάτου ψυχῆς καί φύσει θνητοῦ σώματος, ὅτι, δηλαδή, ἡ ψυχή ἦταν ἀθάνατη ἐκ φύσεως, προϋπῆρχε στόν κόσμο τῶν ἰδεῶν καί μετά πού κινήθηκε κλείσθηκε στό σῶμα γιά νά τιμωρηθῆ. Ὁπότε, ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἔξοδος τῆς ψυχῆς ἀπό τό σῶμα καί ἡ ἐπάνοδός της στόν κόσμο τῶν ἰδεῶν. Σέ αὐτήν τήν προοπτική ἐκινοῦντο καί οἱ Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι. Ὁ Ἀριστοτέλης ἔκανε λόγο γιά ποιητική ψυχή πού εἶναι ἀθάνατη καί γιά ἀτομική ψυχή πού εἶναι θνητή.

Ἡ Ἐκκλησία διδάσκει ὅτι ἡ ψυχή δέν προϋπῆρχε τοῦ σώματος, ἀλλά δημιουργήθηκε ταυτόχρονα μέ τό σῶμα, δέν εἶναι ἄκτιστη, ἀλλά κτιστή, καί γι’ αὐτό γίνεται λόγος γιά ζωή. Ἡ ψυχή συνδέεται στενά μέ τήν ζωή καί αὐτή δίνει ζωή στό σῶμα. Ὁ θάνατος δέν εἶναι τό τέλος τοῦ ἀνθρώπου, οὔτε τό τέλος τῆς ἀτομικῆς ψυχῆς, οὔτε εἶναι ἔξοδος τῆς φύσει ἀθανάτου ψυχῆς ἀπό τό φύσει θνητό σῶμα, προκειμένου νά ἐπιστρέψη στόν κόσμο τῶν ἰδεῶν. Γι’ αὐτό κάνουμε λόγο γιά τήν ζωή μετά τόν θάνατο.

Ὁ θάνατος τοῦ σώματος εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἁμαρτίας τοῦ Ἀδάμ, καί δέν εἶναι τιμωρία τοῦ Θεοῦ. Ἐπίσης, ὁ ἀποχωρισμός τῆς ψυχῆς ἀπό τό σῶμα πού γίνεται μέ τήν βούληση τοῦ Θεοῦ εἶναι προσωρινός, ἀφοῦ θά ἀκολουθήση ἡ ἀνάσταση τῶν σωμάτων, καί ἡ ψυχή δέν εἶναι ἐκ φύσεως ἀθάνατη, ἀφοῦ κάθε κτιστό ἔχει ἀρχή καί τέλος, ἀλλά ὁ Θεός ἔδωσε τήν ἀθανασία στήν ψυχή κατά Χάριν.

Ὁ χωρισμός τῆς ψυχῆς ἀπό τό σῶμα δέν καταργεῖ τήν ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπου, καί ὁ Χριστός μέ τήν ἀνάστασή Του ἔδωσε στόν ἄνθρωπο νά ζήση τήν νέκρωση τοῦ πνευματικοῦ θανάτου, νά ἀπαλλαγῆ ἀπό τόν φόβο τοῦ θανάτου, καί νά ἐλπίζη στήν μέλλουσα κατάργηση τοῦ θανάτου, μέ τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ.

Τό θέμα τῆς ζωῆς μετά θάνατον συνδέεται ἀναπόσπαστα μέ τήν κάθαρση, τόν φωτισμό καί τήν θέωση, καί μέ τόν Παράδεισο καί τήν Κόλαση. Κατά τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία ἡ Κόλαση καί ὁ Παράδεισος δέν ὑφίστανται ἀπό τήν πλευρά τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ Θεός ἀγαπᾶ ὅλους τούς ἀνθρώπους, ἀδίκους καί δίκαιους, ἀλλά ὁ καθένας θά αἰσθανθῆ διαφορετικά τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ὅπως τό φῶς ἔχει δύο ἰδιότητες, τήν φωτιστική καί τήν καυστική, ἄλλους φωτίζει καί ἄλλους καίει, ἔτσι καί τό θεῖο Φῶς, ἄλλους φωτίζει, καί αὐτό εἶναι ὁ Παράδεισος, καί ἄλλους καίει, καί αὐτό εἶναι Κόλαση.

Αὐτό προσδιορίζει καί τήν ποιμαντική τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ἀποβλέπει στό νά καθαρίζη τόν ἄνθρωπο, νά τοῦ «κατασκευάση» πνευματικό ὀφθαλμό, ὥστε ὅταν δῆ τόν Θεό, ὁ Θεός νά γίνη φῶς καί ὄχι πῦρ, Παράδεισος καί ὄχι Κόλαση. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος ἀπό τό «εἶναι» ὁδηγεῖται στό «εὖ εἶναι» καί ἀπό ἐκεῖ πρέπει νά φθάση στό «ἀεί εὖ εἶναι», καί νά ἀποφύγη τό «ἀεί φεῦ εἶναι».

Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι θά ἀναστηθοῦν κατά τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά δέν θά δοξασθοῦν ὅλοι. Σέ ὅλους θά γίνη ἀποκατάσταση τῆς φύσεως, ἀλλά δέν θά γίνη ἡ ἀποκατάσταση τῆς θελήσεως, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος μέ τήν δική του θέληση θά ἔχη δημιουργήσει τίς προϋποθέσεις γιά τήν μέθεξη τῆς φωτιστικῆς θείας Χάριτος ἤ τῆς καυστικότητάς της.

Ἡ ποιμαντική τῆς Ἐκκλησίας γίνεται κατά τέτοιον τρόπο, ὥστε ὅταν ὁ ἄνθρωπος θά δῆ τόν Θεό, ὁ Θεός νά γίνη γι’ αὐτόν Παράδεισος καί ὄχι Κόλαση. Αὐτή εἶναι ἡ οὐσία τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καί τῆς ποιμαντικῆς πού ἐξασκεῖ.

Συμπέρασμα

Οἱ τίτλοι τῶν βιβλίων μου πού ἀναλύθηκαν προηγουμένως εἶναι τά κεντρικά σημεῖα τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί θεολογικῆς μου σκέψεως. Ἀποτελοῦν τά ἑρμηνευτικά κλειδιά τοῦ συγγραφικοῦ καί λοιποῦ ἔργου μου μέσα στήν Ἐκκλησία. Ἔτσι, οἱ τίτλοι πού κατά καιρούς χρησιμοποίησα στά ἔργα μου κωδικοποιοῦν τήν θεολογική μου σκέψη.

Βεβαίως, τά βιβλία πού ἐκδόθηκαν δέν περιορίζονται στά βιβλία πού ἀνεφέρθησαν πιό πάνω, γιατί ὑπάρχουν καί ἄλλα βιβλία μέ ἄλλους τίτλους, ἀλλά νομίζω ὅτι τό ἐννοιολογικό περιεχόμενο ὅλων τῶν βιβλίων συνδέεται μέ τό περιεχόμενο αὐτῶν πού ἀναλύθησαν πιό πάνω. Μπορεῖ κανείς νά δῆ τό σύνολο τῶν ἐκδοθέντων βιβλίων στόν κατάλογο πού παρατίθεται στό τελευταῖο βιβλίο πού ἐκδόθηκε.

Πάντως, ἀπό ὅσα ἀναφέρθησαν γίνεται σαφές ποιό εἶναι τό ἐκκλησιαστικό πλαίσιο στό ὁποῖο κινοῦμαι, ἀναπνέω καί ζῶ. Ἄν σέ μερικά σημεῖα ἀστόχησα στήν ἔκφραση καί τήν διατύπωση, αὐτό ὀφείλεται στίς ἀνθρώπινες ἀτέλειες, καί ζητῶ τήν συγγνώμη τῶν ἀναγνωστῶν μου, κυρίως ζητῶ τό ἔλεος καί τήν συγχώρηση ἀπό τόν Θεό.

Αὐτή εἶναι ἡ θεολογική γνώση, τήν ὁποία ἐπιδίωξα νά κάνω πράξη σέ ὅλη μου τήν ζωή, ἀφοῦ προσπαθοῦσα νά ζῶ σύμφωνα μέ αὐτήν τήν διδασκαλία, ὅσο μποροῦσα, καί μέ αὐτήν πορεύομαι πρός τό τέλος τῆς βιολογικῆς μου ζωῆς χωρίς νά κάνω ἐκπτώσεις. 

Φυσικά, ὅταν φθάσω στόν Θεό ἐκεῖ δέν θά ἔχουν ἀξία οἱ ἀπόψεις, καί οἱ διδασκαλίες μου, ἀλλά θά παρουσιασθῆ ἡ ὕπαρξή μου γυμνή ἀπό τά ἐξωτερικά ἐπιχρίσματα, καί ἐκεῖνο πού θά φανῆ θά εἶναι κατά πόσον αὐτή ἡ ἐκκλησιαστική διδασκαλία εἰσῆλθε στό βάθος τῆς καρδιᾶς μου, κατά πόσον ἄναψε τήν ἐσωτερική καρδιακή προσευχή, καί κατά πόσον ὁ νοῦς μου ὡς ἱερεύς τῆς θείας Χάριτος λειτούργησε μέσα στό ἱερό βῆμα τῆς ἔνδον ἐκκλησίας, στό βάθος τῆς πνευματικῆς καρδίας.

Μακάρι ὅλη αὐτή ἡ θεολογία νά γίνη μιά σπίθα ἀναμμένη πού θά καίη καί θά φωτίζη σέ αὐτό τό ἐσωτερικό ἐκκλησάκι. Παρακαλῶ τόν Θεό γι’ αὐτό, γιατί τελικά αὐτό τό ἐσωτερικό φῶς στό ἱερό βῆμα τῆς καρδίας μου θέλω νά εἶναι ἡ μόνη καί πραγματική ἀποσκευή μου μέ τήν ὁποία θά παρουσιασθῶ ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ, γιά νά δώσω λόγο τῶν πράξεών μου. Ἐλπίζω δέ ὅτι ὁ Θεός θά μέ κρίνη μέ φιλανθρωπία, μέ τίς πρεσβεῖες τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας, τῆς μόνης ἀκαταισχύντου ἐλπίδος τῆς σωτηρίας μου, μετά τόν Σωτήρα Χριστό.

Ὀκτώβριος 2015

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τά βιβλία πού μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ συνέγραψα, κατά καιρούς, θεωρῶ ὅτι εἶναι εὐλογία τοῦ Γέροντός μου ἁγίου Καλλινίκου Μητροπολίτου Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας. Ὅμως, ὁ Θεός ἐπέτρεψε νά ἀναπτυχθῆ μέσα μου ἡ κατά Θεόν φιλοπονία καί ἡ γνωριμία μέ ἰδιαίτερες Σχολές μαθητείας, πρίν πορευθῶ στήν Ἔδεσσα καί χειροτονηθῶ Διάκονος καί Πρεσβύτερος ἀπό τόν τότε Μητροπολίτη Ἐδέσσης ἅγιο Καλλίνικο. 

Στήν συνέχεια ἀφ’ ἑνός μέν θά περιγράψω τό ἔργο, κατά τήν διαμονή μου σέ ἕξι πόλεις, ἀφ’ ἑτέρου δέ θά καταγράψω τά βασικά σημεῖα τῶν περιεχομένων τους.

1. Οἱ ἕξι πόλεις διαμονῆς

Ἀπό τήν μικρή μου ἡλικία μέχρι σήμερα ἔμενα σέ διάφορες πόλεις, οἱ ὁποῖες, κατά διαφόρους τρόπους ἐπέδρασαν ἐπάνω μου καί μοῦ ἔδωσαν τά στοιχεῖα πού μέ καθόρισαν στήν μετέπειτα ἐξέλιξή μου. Θά τίς ἀναφέρω κατά χρονολογική σειρά.

Ἰωάννινα 1945-1959

Γεννήθηκα στά Ἰωάννινα (Γιάννενα) Πρωτεύουσα τῆς Ἠπείρου καί ἐκεῖ ἔζησα μέχρι τά δεκατέσσερα χρόνια μου.

Ἡ νηπιακή καί παιδική ἡλικία παίζει σημαντικό ρόλο στήν διαμόρφωση τοῦ χαρακτήρα καί τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου. Τά βιώματα τῶν ἡλικιῶν αὐτῶν μᾶς καθορίζουν στήν μετέπειτα ἐξέλιξή μας. Εἶχα, ὄντως, ὑγιῆ πρότυπα.

Τό οἰκογενειακό μου περιβάλλον διαπνεόταν ἀπό ὀρθόδοξες ἐκκλησιαστικές ἀρχές. Ἡ μητέρα μου διακρινόταν ἀπό τήν παραδοσιακή εὐσέβεια, ἦταν ἄνθρωπος προσευχῆς, πίστεως, ὑπομονῆς καί θυσιαστικῆς ἀγάπης. Ὁ πατέρας μου ἦταν φιλοκαλικός, ζοῦσε ὡς ἡσυχαστής, κατά Παπαδιαμαντικό τρόπο (ὅπως ὁ Παπαδιαμάντης), μέ τά ἀσκητικά του βιβλία, κυρίως τήν Κλίμακα τοῦ Ἰωάννη τοῦ Σιναΐτου, τό Γεροντικό καί εἶχε φιλοκαλικό πνεῦμα.

Ἀπό τήν μικρή μου ἡλικία οἱ γονεῖς μου μέ συνέδεσαν μέ τήν Ἐκκλησία, τό Ἱερό Βῆμα ὡς ἱερόπαιδα καί τό Ἀναλόγιο τῶν ἱεροψαλτῶν, ἔμαθα νά ψάλλω καί νά συμμετέχω στίς Ἱερές Ἀκολουθίες, καί στά Κατηχητικά Σχολεῖα.

Ὁ πρῶτος μου πνευματικός πατέρας, ὁ τότε Ἱεροκήρυκας Ἰωαννίνων Ἀρχιμ. Σεβαστιανός Οἰκονομίδης, καί μετέπειτα Μητροπολίτης, Δρυϊνουπόλεως Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης, μοῦ ἔδειξε πολλή ἀγάπη καί καλοσύνη.

Σέ αὐτό τό περιβάλλον πού μεγάλωσα ἔζησα τήν αὐθεντική ἐκκλησιαστική ζωή, μέ ἀγάπη καί ἐλευθερία καί εἶχα ἐκκλησιαστικές βάσεις.

Ἀγρίνιο 1959-1963

Ἀπό τήν ἠλικία τῶν 14 ἐτῶν βρέθηκα στό Ἀγρίνιο, ὅπου τελείωσα τήν Μέση Ἐκπαίδευση, τίς τέσσερες τάξεις τοῦ Ἑξαταξίου Γυμνασίου, μένοντας σέ ἕνα Χριστιανικό Οἰκοτροφεῖο. Ἐκεῖ πέρασα τήν ἐφηβεία σέ μιά καλή ἀτμόσφαιρα, χωρίς ἰδιαίτερες ψυχολογικές διαταραχές.

Στό Οἰκοτροφεῖο κάναμε πρωϊνή καί βραδινή προσευχή, ἁγιογραφικό ἀνάγνωσμα κάθε πρωϊ καί ὁ τότε Διευθυντής τοῦ Οἰκοτροφείου κ. Ἠλίας Ξένος, ἀργότερα Ἀρχιμ. Σπυρίδων Νεοσκητιώτης Ἁγίου ‘Ὄρους, μᾶς διάβαζε ἀπό τό βιβλίο  «Ἀόρατος πόλεμος» τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, πού μοῦ ἔκανε ἰδιαίτερη ἐντύπωση.

Στό Ἀγρίνιο συμμετεῖχα ἔντονα στά Κατηχητικά Σχολεῖα, δίδασκα ἐκκλησιαστική κατήχηση στά παιδιά τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου, συμμετεῖχα σέ Κατασκηνώσεις καί σέ ἄλλες ἐκδηλώσεις, ἄρχισα νὰ μαθαίνω τήν ἐκκλησιαστική μουσική, καί γενικά εἰσῆλθα βαθύτερα στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωή. 

Τὸ κυριότερο εἶναι ὅτι στό Ἀγρίνιο γνώρισα τόν τότε Πρωτοσύγγελλο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας Ἀρχιμ. Καλλίνικο Ποῦλο, ὁ ὁποῖος ὅταν ἀργότερα ἐξελέγη Μητροπολίτης Ἐδέσσης Πέλλης καὶ Ἀλμωπίας, μέ κάλεσε νά πάω κοντά του, μέ χειροτόνησε σέ Διάκονο καί Πρεσβύτερο, μέ χειροθέτησε σέ Ἀρχιμανδρίτη καί Ἐξομολόγο, καί ἀξιώθηκα νά ζήσω γιά δεκαπέντε χρόνια μέ ἕναν Ἅγιο, τόν ἅγιο Καλλίνικο.

Ἔτσι στὰ Ἰωάννινα καὶ τὸ Ἀγρίνιο γνώρισα ἔντονα τὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ, ἡ ὁποία μὲ ἐπηρέασε πολὺ, μὲ διαμόρφωσε ἐκκλησιαστικά, καὶ ἔλαβα τὴν ἀπόφαση νὰ σπουδάσω τὴν θεολογικὴ ἐπιστήμη.

Θεσσαλονίκη 1964-1968

Ὡς φοιτητής, μένοντας στό Φοιτητικό Οἰκοτροφεῖο «Ἀπόστολος Παῦλος», Θεσσαλονίκης, εἶχα ἐξοικειωθῆ μέ τά κείμενα τῆς Καινῆς Διαθήκης, διότι κάθε ἡμέρα μετά τήν πρωινή προσευχή καί πρίν τό πρωινό ρόφημα εἶχαμε ἁγιογραφική ἀνάγνωση.

Ὡς φοιτητής στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης ἦλθα σέ ἐπαφή μέ Δογματικά, λειτουργικά, ἱστορικά, ποιμαντικά, κανονικά κείμενα, κυρίως, ὅμως, μέ πατερικά κείμενα, μέ τόν τότε καθηγητή μου Διεθνοῦς ἀκτινοβολίας Πατρολόγο Παναγιώτη Χρήστου.

Ἡ ἐπικοινωνία μου μέ τόν καθηγητή αὐτόν μέ ἐξοικείωσε μέ τά κείμενα τῶν Πατέρων ὅλων τῶν αἰώνων. Ἡ Πατρολογία μᾶς ἀποκάλυπτε τό βιογραφικό τῶν ἁγίων Πατέρων, τήν ἐργογραφία τους καί τήν διδασκαλία τους.

Τό «Πατερικόν Ἐγχειρίδιον, συλλογή πατερικῶν κειμένων», τόμος Α΄, πού μᾶς ἐδόθη γιά μελέτη καί ἐξέταση εἶχε τά βασικά στοιχεῖα τῆς πατερικῆς διδασκαλίας, ἀπό τόν 1ο αἰώνα μέχρι τόν 5ο αἰώνα, δηλαδή τμήματα ἀπό τήν Διδαχή τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων, μέχρι κείμενα τοῦ ἁγίου Διαδόχου Φωτικῆς. Μεταξύ τῶν κειμένων συγκαταλέγονται κείμενα τῶν Ἀποστολικῶν Πατέρων καί τῶν Πατέρων τοῦ 4ου αἰῶνος, Μεγάλου Ἀθανασίου, ἁγίου Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Μεγάλου Βασιλείου, ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου κ.ἄ.

Ἡ ἐπιλογή τῶν κειμένων αὐτῶν μᾶς ἔδωσε τήν δυνατότητα νά ἀποκτήσουμε γνώση τῶν βασικῶν σημείων τῆς πατερικῆς παραδόσεως.

Εἰδικά, εἶχα τήν ἐξαιρετική εὐλογία ἀπό τόν Θεό νά ἐπιλεγῶ μεταξύ μιᾶς ὁμάδος ὀκτώ φοιτητῶν νά συμμετάσχουμε σέ ἕνα πρόγραμμα καταγραφῆς τῶν χειρογράφων τῶν Βιβλιοθηκῶν τῶν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, καί ἡ παραμονή μου στό Ἅγιον Ὄρος γιά μεγάλο χρονικό διάστημα μέ ἔφερε σέ ἐπαφή μέ τήν πνευματική καί λειτουργική παράδοσή του.

Μέ ἀφορμή τό πρόγραμμα αὐτό μέ ἐπέλεξε ὁ ἴδιος ὁ καθηγητής νά ἐντοπίσω τά χωρία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, τά ὁποῖα χρησιμοποιεῖ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στά κείμενά του πού τότε ἑτοίμαζε μέ ἐπιστημονική ὁμάδα γιά τήν κριτική τους ἔκδοση. Ἔτσι, μελέτησα ἐπισταμένως ὅλα τά κείμενα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί πολλά κείμενα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, γιά νά εἰσέλθω στήν διδασκαλία τους.

Αὐτή ἡ φοιτητική ἀναστροφή μου μέ τήν πατερική θεολογία μοῦ ἔδωσε τό ἔναυσμα γιά νά συνεχίσω καί ἀργότερα τήν ἐντρύφησή μου στά ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων, κυρίως τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν (Μεγάλου Βασιλείου, ἁγίου Γρηγορίου Θεολόγου, ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου), τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, καί ὅλων τῶν Φιλοκαλικῶν Πατέρων. Συνέλεξα περίπου 20.000 πατερικά χωρία πού συνέλεξα, τά ὁποῖα μέ βοήθησαν στήν μετέπειτα συγγραφική μου δραστηριότητα.

Πέρα ἀπό τήν ἐντρύφησή μου στά βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης στά Οἰκοτροφεῖα στά ὁποῖα διέμενα καί στά πατερικά βιβλία κατά τήν φοίτησή μου στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης εἶχα τήν ἰδιαίτερη εὐλογία νά ἐπισκέπτομαι πολύ τακτικά τό Ἅγιον Ὄρος, τά Κοινόβια Μοναστήρια, τίς Σκῆτες, τήν Ἔρημο, καί νά συναντῶ ἁγιορεῖτες Πατέρες πού μοῦ μετέδιδαν τήν ἡσυχαστική ζωή καί παράδοση. 

Ὅλα αὐτά πού ἐγράφησαν συνοπτικῶς ἦταν τό ἔναυσμα καί τό περιεχόμενο τῶν πολλῶν βιβλίων πού ἀξιώθηκα νά γράψω. Μᾶλλον, ὁ Θεός βοήθησε καί ἐγώ ἀνταποκρίθηκα.

Ἔδεσσα 1969 - 1987

Αὐτό τό βιβλικό πατερικό «ὁπλοστάσιο», ὅταν πῆγα στήν Ἔδεσσα ὁ ἅγιος Γέροντάς μου τό σεβάστηκε καί δέν μοῦ ἀνέθεσε διοικητική θέση, ἀλλά τό ἔργο τοῦ Ἱεροκήρυκος γιά νά ἀξιοποιήσω ὅλο αὐτό τό ἐρευνητικό ἔργο πού ἔκανα καί συνέχιζα νά κάνω.

Συγχρόνως, ὁ ἴδιος μέ εἰσήγαγε στήν ὁμιλητική καί στήν λειτουργική ζωή, τήν ἐξομολογητική, καί συγχρόνως μοῦ ὑπέδειξε νά διαβάζω τά ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ὁ ὁποῖος συνέλεξε τά ἐκλεκτότερα ἄνθη ἀπό τόν λειμῶνα τῆς βιβλικοπατερικῆς παραδόσεως καί ἔτσι ὁλοκλήρωσα κατά κάποιον τρόπο τήν ἔρευνά μου στήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, στήν Ἔδεσσα, μετά τήν Θεσσαλονίκη, ἐργάσθηκα ὡς Ἱεροκήρυξ, Κατηχητής, Ἀρχηγός Κατασκηνώσεως, Καθηγητής καί Διευθυντής σέ Σεμινάρια Ἱερέων, σέ κηρύγματα, σέ Ἁγιογραφικές Συνάξεις, σέ Εἰσηγήσεις σέ Ἱερατικά Συνέδρια κ. ἄ. Ἀπό ἐκεῖ ξεκίνησε ἡ συγγραφή βιβλίων, ἔχοντας ὅλη αὐτήν τήν ἐκκλησιαστική ἐμπειρία καί τήν ἐρευνητική ἐργασία πού προηγήθηκε τήν ὁποία αὔξησα ἀκόμη περισσότερο.

Ἡ πρώτη ἀπασχόλησή μου ἦταν τό κήρυγμα πού τό ἐπιμελήθηκα πολύ, καί μέ τήν παρακολούθηση καί μέ τήν καθοδήγηση τοῦ Γέροντός μου ἁγίου Καλλινίκου, Μητροπολίτου Ἐδέσσης Πέλλης καί Ἀλμωπίας.

Ἔτσι, ἔγραψα δύο χρόνια τό γραπτό κήρυγμα πού ἀποστελλόταν ἀπό τήν Ἱερά Μητρόπολη στούς Ἱερούς Ναούς καί διαβαζόταν στούς ἐκκλησιαζομένους, ἐκτός καί ἄν ἦταν κάποιος Ἱεροκήρυκας ἤ κατάλληλος ὁμιλητής.

Ὁ ἅγιος Γέροντάς μου, βλέποντας τόν τρόπο πού γράφω, πρότεινε στόν τότε Διευθυντή τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Ἐπίσκοπο Ἀνδρούσης Ἀναστάσιο, μετέπειτα Ἀρχιεπίσκοπο Ἀλβανίας, καί μοῦ ἀνέθεσε τήν συγγραφή τῆς «Φωνῆς Κυρίου» γιά δύο χρόνια, τά Εὐαγγελικά ἀναγνώσματα πού ἀργότερα ἐξεδόθηκαν μέ τίτλο «Ὀσμή γνώσεως», καί τά Ἀποστολικά ἀναγνώσματα πού ἐξεδόθηκαν μέ τίτλο «Παρακλητικά». Ἀργότερα, αὐτά τά τρία βιβλία ἑνώθηκαν καί ἀπετέλεσαν τό βιβλίο «Ὅσοι πιστοί».

Οἱ θεολογικές θέσεις πού καταγράφονταν στά κηρύγματα αὐτά ἔδωσαν ἀφορμή καί ἐγράφη τό βιβλίο «ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ».

Ἀπό τίς Εἰσηγήσεις πού ἔκανα στά Ἱερατικά Συνέδρια προῆλθαν δύο κείμενα: «Ἀνατολικές θρησκεῖες καί Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία», «Ἡ ποιμαντική καθοδήγηση τῶν μετανοούντων κατά τόν Μέγα Βασίλειο».

Ἀπό τά προφορικά ἀπογευματινά κηρύγματα πού ἔκανα στήν Ἔδεσσα προῆλθε τό βιβλίο γιά τόν βίο και τήν πολιτεία τοῦ Προφήτου Σαμουήλ μέ τίτλο «Ὁ Βλέπων».

Ἐκεῖνο τόν καιρό μέ ἐνδιέφερε ἡ θεολογία τῆς νοερᾶς προσευχῆς. Εἶχα διαβάσει πολλά βιβλία, εἶχα ἐπικοινωνία μέ πολλούς ἀσκητές τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί τόν Γέροντα Σωφρόνιο καί κατέγραψα τά βασικά σημεῖα τῆς νοερᾶς εὐχῆς, οὐσιαστικά ἦταν ἐρωτήσεις πού ὑπέβαλα σέ μερικούς ὀνομαστούς ἔμπειρους ἀσκητές καί προῆλθε τό βιβλίο μέ τίτλο: «Μιά βραδιά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους», πού δημοσιεύθηκε ἀνωνύμως μόνον μέ τά ἀρχικά Α.Ι.Β., μέ πρόλογο τοῦ μακαριστοῦ Ἡγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὄρους Ἀρχιμ. Γεωργίου, ὁ ὁποῖος μέ παρότρυνε νά τό δημοσιεύσω.

Ἀπό τό βιβλίο «Μιά βραδιά στήν ἔρημο τοῦ ἁγίου Ὄρους» «γεννήθηκαν» πολλά ἄλλα βιβλία πού ἐγράφησαν ἀργότερα στήν Ἀθήνα καί στήν Ναύπακτο, ὅπως «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὡς Ἁγιορείτης», «Ἡσυχία καί θεολογία», «Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ, βίος καί πολιτεία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου τοῦ ἡσυχαστοῦ καί θεολόγου», «Ὁ ἅγιος Σωφρόνιος ὁ ἁγιορείτης καί ἡσυχαστής, βίος, πολιτεία καί θεολογία του», καί βιβλία γιά τόν ἅγιο Παΐσιο.

Μέσα σέ αὐτήν τήν προοπτική ἐγράφησαν τά βιβλία «Τό μυστήριο τῆς παιδείας τοῦ Θεοῦ» καί κυρίως τό βιβλίο «Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία», τό ὁποῖο προῆλθε ἀπό τήν προσπάθεια νά βοηθήσω τούς ἀνθρώπους πού ἔρχονταν στήν ἐξομολόγηση. Τήν σύνθεσή του τήν  συνέλαβα στό Ἅγιον Ὄρος, ὅταν πῆγα ἕνα διάστημα, μετά τήν ἐκδημία τοῦ ἁγίου Καλλινίκου, ἀλλά τό ἔγραψα στήν Ἔδεσσα.

Αὐτό τό βιβλίο πού ἦταν συνέχεια τῶν προηγουμένων ὑπῆρξε μιά μετάβαση σέ ἄλλον τρόπο ποιμαντικῆς καί διερευνητικῆς ἐργασίας πού ἔχει σχέση μέ τήν σύνδεση μεταξύ τῆς ἱερᾶς ἐξομολογήσεως, τῆς ἡσυχαστικῆς, νηπτικῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς σύγχρονης ψυχοθεραπείας.

Προκάλεσε πολύ αὐτό τό βιβλίο καί γι’ αὐτό ἀργότερα ὅταν ἤμουν στήν Ἀθήνα ἐγράφησαν μερικά ἄλλα, ὅπως «Θεραπευτική ἀγωγή», «Συζητήσεις γιά τήν Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία», «Ψυχική ἀσθένεια καί ὑγεία», «Ἰατρική ἐν Πνεύματι Ἐπιστήμη», «Ὑπαρξιακή Ψυχολογία καί Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία» καί πολλά κείμενα.

Ἀκόμη, ὅσο ἤμουν στήν Ἔδεσσα, μετά τήν κοίμηση τοῦ ἁγίου Καλλινίκου, ὁ Ἄρης Παπαγιάννης, ἐκδότης τῆς Ἐφημερίδας «Πέλλα» μέ παρεκάλεσε νά γράφω ἕνα μικρό ἄρθρο γιά τήν ἑβδομαδιαία Ἐφημερίδα του. Τά ἄρθρα αὐτά συγκεντρώθηκαν καί ἀπετέλεσαν τό βιβλίο «Ποιότητα ζωῆς», καί ὁ τίτλος του ἦταν ἕνα ἀπό τά βασικά πολιτικά συνθήματα τῆς περιόδου ἐκείνης, ἀλλά τό ἀνέλυσα βάσει τῆς Ὀρθοδόξου διδασκαλίας.

Ἡ συγγραφική μου δραστηριότητα στήν Ἔδεσσα εἶχε ξεκινήσει δειλά καί προχωροῦσε σέ μιά πορεία ἐξελισσόμενη, χωρίς νά τήν σχεδιάζω, ἁπλῶς τήν καθόριζαν τά γεγονότα. Εἶχαν τεθῆ οἱ βάσεις τῶν βιβλίων πού συνέδεαν τήν θεολογία μέ τήν ποιμαντική καί τό κήρυγμα.

Πρίν ἀναχωρήσω ἀπό τήν Ἔδεσσα, μετά τήν ἐκδημία τοῦ ἁγίου Γέροντός μου, δημοσίευσα τό πρῶτο βιβλίο γι’ αὐτόν, πού ἦταν «πρωτόλειο» μέ τίτλο «Μαρτυρία ζωῆς», τό ὁποῖο ἀργότερα ἀναπτύχθηκε καί ἀπαρτίσθηκε τό βιλίο μέ τίτλο «Κόσμημα τῆς Ἐκκλησίας, βίος καί πολιτεία τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Ἐδέσσης Καλλινίκου». Ἐπίσης, γράφηκε ἕνα σύντομο βιβλίο μέ τίτλο «Μιά ὁσιακή μορφή, ὁ ἅγιος Καλλίνικος Μητροπολίτης Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας», καί μετά τήν ἁγιοκατάταξή του γράφηκαν τά βιβλία «Ὁ ἅγιος Καλλίνικος Μητροπολίτης Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας», «Ἀναμνήσεις ἀπό τόν ἅγιο Καλλίνικο, Μητροπολίτη Ἐδέσσης καί κείμενα ἁγιοκατάταξης», «Ἡ ὁδός πρός τήν ἁγιότητα». Τήν ἴδια περίοδο ἔγραψα ἕνα περιεκτικό βιβλίο, ἀλλά ἐκφραστικό, μέ τόν τίτλο «Τό μυστήριο τῆς παιδείας τοῦ Θεοῦ».

Ἡ Ἔδεσσα ἦταν ἡ πόλη ἐκείνη, πού μέ τήν ἔμπνευση τοῦ ἁγίου Γέροντός μου, μοῦ ἔδωσε ὤθηση σάν νά ἔκανα μεταπτυχιακή ἔρευνα στά ἡσυχαστικά θέματα. Ἦταν σάν νά πῆγα σέ κάποιο ἐρευνητικό κέντρο τοῦ Ἐξωτερικοῦ γιά θεολογική καί ποιμαντική ἔρευνα.

Ἐρευνοῦσα τά βιβλικά καί πατερικά κείμενα μέσα ἀπό τήν ποιμαντική καί κατηχητική πείρα τῆς Ἐκκλησίας, ἐργαζόμενος μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, κυρίως νέων, πού ἤθελαν νά μάθουν τήν διδασκαλία καί τήν παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἐπρόκειτο γιά ἕνα ζωντανό ἀνθρώπινο ἐργαστήρι πού ἀπέδωσε πολλούς καρπούς, διότι χειροτονήθηκαν Κληρικοί, ἔγιναν Πρεσβυτέρες, ἀκολούθησαν τόν μοναχικό βίο στό Ἅγιον Ὄρος καί σέ ἄλλα Μοναστήρια, μέ ἀκολούθησαν ἀργότερα στήν Ἐπισκοπική μου διακονία, βρίσκονται ὡς στενοί συνεργάτες μου ἐντός καί ἐκτός Ναυπάκτου, στούς ὁποίους ὀφείλω πολλά. Δέν θά ἀναφέρω ὀνόματα, ἀλλά εἶναι ἄξια πνευματικά παιδιά πού ἐξακολουθοῦν νά μέ βοηθοῦν σέ ὅλους τούς τομεῖς καί τούς ἐπιστημονικούς κλάδους.

Ἑπομένως, ἡ γιά δεκαοκτώ (18) χρόνια παραμονή μου στήν Ἔδεσσα ἔθεσε τίς βάσεις, ὄχι μόνον τῆς μελέτης καί τῆς ἔρευνας στά βιβλικά καί πατερικά κείμενα, ἀλλά στήν συνάντηση μέ Χριστιανούς πού διψοῦσαν τόν Χριστό καί ἀναζητοῦσαν νόημα ζωῆς.

Ἀθήνα 1987-1995

Τό 1987 «ἐξαναγκάσθηκα» νά φύγω ἀπό τήν Ἔδεσσα μέ πολύ πόνο, διότι ἀποχωρίσθηκα πολύ ἀγαπητούς ἀνθρώπους μέ τούς ὁποίους μέ συνέδεαν ἰσχυροί πνευματικοί δεσμοί δέκα ὀκτώ ἐτῶν, ὑπακούοντας στήν ἐντολή τοῦ Γέροντός μου ὅτι ἄν ὁ διάδοχός του δέν μέ ἤθελε, ἔπρεπε νά φύγω, διότι δέν εἶναι καλό νά βρίσκομαι σέ ἀντιπαράθεση μέ τόν ἑκάστοτε Ἐπίσκοπο.

Ἔτσι, διά μέσου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θηβῶν καί Λεβαδείας, προσελήφθηκα στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν καί τοποθετήθηκα Ἱεροκῆρυξ καί Διευθυντής Νεότητος, μέ τό ὑπεύθυνο ἔργο νά συντονίζω τά Κατηχητικά Σχολεῖα τῶν Ἱερῶν Ναῶν τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς καί τίς Ἐνοριακές Συνάξεις Νέων.

Καί οἱ μοναχές τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Σταυροῦ Ἐδέσσης, πού μέ εἶχαν πνευματικό πατέρα, «ἐξαναγκάσθηκαν» νά φύγουν καί προσελήφθησαν ἀπό τόν τότε Μητροπολίτη Θηβῶν καί Λεβαδείας κ. Ἱερώνυμο, μετέπειτα Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος, στήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου Θηβῶν (Πελαγίας). Αὐτό τό γεγονός ἦταν ἕνας σταθμός, διότι ἔκτοτε ἡ Ἱερά αὐτή Μονή, ὄχι μόνο ἀπετέλεσε τήν βάση τῆς ποιμαντικῆς μου διακονίας, ἀλλά ἦταν καί εἶναι ἡ ἐκδότρια ὅλων τῶν βιβλίων μου, τόσο στήν ἑλληνική γλώσσα ὅσο καί στίς ἄλλες γλῶσσες. Ἔχω δώσει στήν Ἱερά Μονή τά ἐκδοτικά δικαιώματα καί ἐπιτελοῦν τό ἔργο αὐτό μέ αὐταπάρνηση καί ἱεραποστολικό ζῆλο.

Στήν Ἀθήνα ἀναβαθμίστηκαν τά ἱερατικά μου καθήκοντα καί γενικότερα ἀνέλαβα ὑψηλότερες ὑποχρεώσεις, πράγμα πού ἔδωσε ὤθηση νά προχωρήσω ἀφ’ ἑνός μέν στήν ἐπεξεργασία καί ἀναβάπτιση τῶν ὅσων ἀσχολήθηκα προηγουμένως, ἀφ’ ἑτέρου δέ στήν ἔρευνα ἄλλων θεμάτων, ὅπως θά δείξω ἀμέσως.

Κατ’ ἀρχάς συνεχίσθηκε ἡ συγγραφή τῶν θεμάτων πού ἔχουν σχέση μέ τό Ἅγιον Ὄρος, τήν ἡσυχαστική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, τήν ψυχοθεραπεία πού εἶχε ἀρχίσει στήν Ἔδεσσα, ὅπως προαναφέρθηκε. Ἀλλά στήν νέα αὐτήν διακονία ἀρχίζουν καί ἄλλα σοβαρά θέματα.

Ἀκόμη κάθε Κυριακή λειτουργοῦσα σέ ἕναν ἀπό τούς κεντρικούς Ναούς τῶν Ἀθηνῶν μέ πολυπληθές ἐκκλησίασμα, πού εἶχε ἀπαιτήσεις ἀπό τόν κάθε Ἱεροκήρυκα. Προσπαθοῦσα τό κήρυγμα νά εἶναι θεολογικό, σύντομο καί προσεγμένο. Ἐνδεικτικό εἶναι τό βιβλίο «Τό πολίτευμα τοῦ Σταυροῦ». Στό βιβλίο αὐτό συμπεριλήφθησαν τά κηρύγματα τῶν δύο ἐτῶν 1988-1989. Ἔκτοτε, ὁμιλοῦσα μέ αὐτόν τόν τρόπο, ἀλλά δέν τά κατέγραφα.

Οἱ ἀκροατές, Κληρικοί καί λαϊκοί, ἀμέσως μέ κατέτασσαν στούς ἀποφοίτους τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης, ἐπειδή ἀναφερόμουν στόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί στήν ἡσυχαστική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ ἡ Θεολογική Σχολή Ἀθηνῶν, πλήν μερικῶν ἐξαιρέσεων, ἐκινεῖτο στά πλαίσια τοῦ σχολαστικισμοῦ, τοῦ νεοσχολαστικισμοῦ, τῆς βιβλικῆς κριτικῆς τῶν Προτεσταντῶν, τοῦ Γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ καί τῆς Ρωσικῆς θεολογίας, δηλαδή τῆς νεορθοδοξίας καί τῆς μεταπατερικῆς θεολογίας.

Ἔπειτα, ὡς Διευθυντής Νεότητος ἔπρεπε νά ἔρχομαι σέ ἐπικοινωνία μέ τίς Ἐνοριακές Νεανικές Ἑστίες (ΕΝΕ), ὁμιλοῦσα μέ τούς νέους, τούς φοιτητές, καί μοῦ ἔθεταν θέματα πού μέ προβλημάτιζαν γιά τήν ἀνάπτυξή τους. Ἔτσι, γράφηκαν πολλά βιβλία γύρω ἀπό σύγχρονα θέματα, ἤτοι: «Καιρός τοῦ ποιῆσαι», «Ἀνατολικά», «Ὀρθόδοξος καί δυτικός τρόπος ζωῆς», «Παρεμβάσεις στήν σύγχρονη κοινωνία», «Ἐποπτική Κατήχηση» κ.ἄ. Ὡς Διευθυντής τῆς Διεύθυνσης Νεότητος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς, ἐκτός τῶν ἄλλων δραστηριοτήτων εἴχαμε τρία προγράμματα.

Πρῶτον, τήν ἔκδοση τοῦ μηνιαίου Φροντιστηρίου τῶν Κατηχητῶν στόν Ἱερό Ναό τῆς Πλάκας. Ἐκεῖ γιά 6 περίπου χρόνια ἀνέπτυσσα κάθε μήνα διάφορα θέματα. Ἀπό ἐκεῖ προῆλθαν τά βιβλία «Ἐκκλησία καί ἐκκλησιαστικό φρόνημα», «Δεσποτικές Ἑορτές», ἐπρόκειτο νά ἀρχίσουν, ἀλλά ὁλοκληρώθηκαν ἀργότερα «οἱ Θεομητορικές Ἑορτές», «Ἡ ζωή μετά τόν θάνατο», καί ἄλλα θέματα πού συμπεριλήφθηκαν σέ ἄλλα βιβλία, ὅπως γιά τό τί εἶναι «ἡ Παραδοσιακή Κατήχηση».

Δεύτερον, μιά φορά κάθε χρόνο στήν ἀρχή τοῦ Κατηχητικοῦ ἔργου διοργανώναμε Συνέδρια Νεότητος, ἀπό τά ὁποῖα προῆλθαν πολλά θέματα, τά ὁποῖα ἀπασχολοῦσαν τότε τούς νέους.

Τρίτον, ἐκδίδαμε γιά τούς Κατηχητές ἕνα περιοδικό «Τό Σημειωματάριο», στό ὁποῖο πάντοτε ὑπῆρχε κατάλληλη ὕλη γιά τούς ὑπευθύνους τοῦ Κατηχητικοῦ ἔργου.

Πέρα ἀπό αὐτό τό ἔργο τῆς Διεύθυνσης Νεότητος, τό Ἵδρυμα τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, τῆς ὁποίας ἤμουν μέλος, πού διηύθυνε τίς Ἐνοριακές Νεανικές Ἑστίες, μέ διάφορες ἐκδηλώσεις, ὅπως τμήματα μουσικῆς, χοροῦ, ποδοσφαίρου, καλαθοσφαίρισης κλπ., διοργανώναμε διάφορα Σεμινάρια γιά τά ναρκωτικά, τό AIDS κλπ. Ἀπό αὐτά τά Σεμινάρια προῆλθαν διάφορα θέματα γιά τά ναρκωτικά, τό AIDS, τήν τεχνολογία. Ἐπειδή, συγχρόνως ἐκπροσωποῦσα τόν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν σέ διάφορους Ὀργανισμούς τῶν Ὑπουργείων γιά τό AIDS, τά ναρκωτικά, γι’ αὐτό ἀπό ἐκεῖ προῆλθε τό βιβλίο «AIDS, ἕνας τρόπος ζωῆς» καί διάφορα ἄρθρα γιά τά ναρκωτικά.

Ἡ Ἀποστολική Διακονία μέ ἐπιστράτευσε νά γράψω διάφορα εὔληπτα καί μικρά βιβλία γιά νά ἀποστέλλονται στούς μαθητές τῶν Κατηχητικῶν Σχολείων. Ἔτσι, ἔγραψα τά βιβλία «Μικρά εἴσοδος στήν Ὀρθόδοξη πνευματικότητα», «Κατήχηση καί βάπτιση ἐνηλίκων», «Τό φυσικό περιβάλλον τοῦ παιδιοῦ», «Οἱ νέοι στήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας», «Ἡ Ἐνορία ὡς θεραπευτική κοινότητα».

Ὅμως, ἡ μεγάλη πρόκληση πού συνάντησα στήν Ἀθήνα ὡς Ἱεροκήρυξ, πού προερχόταν ἀπό ἐρωτήσεις, ἀλλά καί εἰσηγήσεις πού μοῦ δόθηκαν νά ἀναπτύξω σέ Συνέδρια ἦταν τά θέματα τά σχετικά μέ τό πρόσωπο καί τήν ἐλευθερία. Στήν Ἀθήνα ἦλθα σέ ἐπαφή μέ ὅλα τά θεολογικά, φιλοσοφικά καί θρησκευτικά ρεύματα τῆς ἐποχῆς μας καί ὅλα αὐτά μοῦ ἔδωσαν πολλά ἐρεθίσματα γιά νά γράφω. Αἰσθάνθηκα τό πῶς θά αἰσθανόταν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὅταν ἄκουσε τίς ἀπόψεις τοῦ Βαρλαάμ. Στήν Ἀθήνα συνάντησα ἕνα πνεῦμα Βαρλααμισμοῦ καί Νεοβαρλααμισμοῦ.

Ἀπό ἐκεῖ προῆλθε σέ πρώτη ἔκδοση τό βιβλίο «Πρόσωπο καί ἐλευθερία» καί σέ δεύτερη ἔκδοση ἐπαυξημένη «Τό πρόσωπο στήν Ὀρθόδοξη παράδοση», τό ὁποῖο βραβεύθηκε ἀπό τήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ὡς τό καλύτερο βιβλίο τῆς πενταετίας ἐκείνης. Ἀργότερα προεξέτεινα τίς θέσεις μου.

Μεγάλο δῶρο τῆς περιόδου ἐκείνης, πού ἦταν ἀκόμη ἕνα μεγαλύτερο πέταγμα στήν θεολογική μου σκέψη, ἦταν ἡ προσωπική συνάντηση μέ τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, ὁ ὁποῖος εἶχε συνταξιοδοτηθῆ ἀπό τήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης καί παρέμενε στήν Ἀθήνα. Ἔκανε κάποια μαθήματα σέ περιορισμένο ἀκροατήριο, εἴχαμε σχεδόν κάθε ἡμέρα τηλεφωνική ἐπικοινωνία γιά ἐκκλησιαστικά καί θεολογικά ζητήματα, ἀλλά καί ὁ Ἀθανάσιος Σακαρέλλος, δικηγόρος τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, μοῦ ἔδωσε πολλές φωνοταινίες-κασσέτες ἀπό ὁμιλίες του, τίς ὁποῖες ἀπομαγνητοφώνησαν οἱ μοναχές τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας). 

Αὐτό γιά μένα ἦταν ἕνα μεγάλο Σχολεῖο, διότι ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης εἶχε ἀφομοιώσει μέ τήν δυνατή σκέψη του τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὁμιλοῦσε γιά τά ἑρμηνευτικά κλειδιά τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας καί τήν διαφορά τῆς θεολογίας τῶν Ρωμαίων Πατέρων ἀπό τήν δυτική Φραγκολατινική παράδοση, τήν κριτική βιβλική μέθοδο τῶν Προτεσταντῶν καί τήν Ρωσική θεολογία. Ἐγνώριζα σχεδόν καλά τήν πατερική θεολογία, ἀπό τήν μεγάλη ἕως τότε ἔρευνα πού ἔκανα, ἀλλά ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἦταν σαφέστατος ὡς πρός τόν τρόπο τῆς θεολογίας περί τῆς διακρίσεως νοῦ καί διανοίας, περί τῆς καθάρσεως, τοῦ φωτισμοῦ καί τῆς θεώσεως, περί τῆς μή ὑπάρξεως ἀναλογίας μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ κ.ἄ.

Ἀπό τήν συνάντηση αὐτήν ἐπηρεάσθηκε πολύ ἡ σκέψη μου ὡς πρός τήν ἔκφραση, σάν νά ἔγινε ἕνα ἄλλο μεγάλο πέταγμα στήν καθαρή καί διαυγῆ ἔκφραση τῶν ὀρθοδόξων θεμάτων. Ἀπό ἐκεῖ προῆλθαν τά βιβλία πού ἐγράφησαν λίγο ἀργότερα, ὅταν ἔγινα Μητροπολίτης, ὅπως «Γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί», «Παλαιά καί Νέα Ρώμη», «Ἐμπειρική Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας», δύο τόμοι, «π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ἕνας κορυφαῖος δογματικός θεολόγος τῆς Ὁρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας», «Πατερική καί σχολαστική θεολογία καί τό περιβάλλον τους».

Ἕνα πολύ σημαντικό πεδίο στό ὁποῖο κλήθηκα νά εἰσέλθω, χωρίς νά τό ἐπιδιώξω, ἦταν νά ἀποσπασθῶ γιά ἕξη μῆνες μῆνες, στήν Μπελεμέντιο Θεολογική Σχολή «ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός» τοῦ Πατριαρχείου Ἀντιοχείας πλησίον τῆς Τριπόλεως στόν Βόρειο Λίβανο, κατά τήν διάρκεια τοῦ ἐμφυλίου πολέμου, γιά νά διδάξω μαθήματα ἑλληνικῆς γλώσσης. Ὅταν τελείωσε αὐτό τό ἑξάμηνο πήγαινα γιά δύο χρόνια κατά τακτά ἐξάμηνα γιά νά διδάξω τά μαθήματα τῆς Χριστιανικῆς Ἠθικῆς καί τῆς Βιοηθικῆς.

Αὐτή πράγματι ἦταν μιά πρόκληση διότι ἔπρεπε νά ἀποκτήσω ἐμπειρία τοῦ τραγικοῦ ἐμφυλίου πολέμου, ἔπειτα νά διδάξω σέ Θεολογική Σχολή Πανεπιστημίου, ἀναγνωρισμένου ἀπό τίς Κρατικές Ὑπηρεσίες τοῦ Λιβάνου, ὡς Ἐπισκέπτης Καθηγητής, καί ἐπί πλέον νά ἐξασκήσω τήν ἀγγλική γλώσσα τήν ὁποία εἶχα ἐγκαταλείψει.

Ὅλη αὐτή ἡ ἀποστολή πού καλυπτόταν ἀπό τό Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος, λόγῳ τῆς ἐκρύθμου καταστάσεως στήν περιοχή, ἀποτυπώθηκε στό βιβλίο μου μέ τίτλο «Ἀποστολή καί Ἱεραποστολή στήν Μέση Ἀνατολή». Ἀπό τήν ἐνασχόλησή μου αὐτήν προῆλθε τό βιβλίο πού ἐκδόθηκε μέ τίτλο «Βιοηθική καί Βιοθεολογία», στό ὁποῖο ἐπιχειρεῖται ὁ διάλογος τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας μέ τήν βιοτεχνολογία. Αὐτό μέ βοήθησε πολύ στήν κατανόηση τῶν βιοηθικῶν θεμάτων μέσα ἀπό τήν προοπτική τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας.

Βέβαια, ὅλη αὐτήν τήν περίοδο πού ὑπηρετοῦσα στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν κλήθηκα νά συμμετάσχω σέ διάφορα Συνέδρια ἐντός καί ἐκτός Ἑλλάδος μέ ἰδιαίτερες Εἰσηγήσεις, κατά βάση πρωτότυπες, καί τίς συμπεριέλαβα σέ διάφορα βιβλία, ἀλλά δέν ἔχω κρατήσει τόν ἀριθμό καί τόν τόπο τῶν Συνεδρίων.

Ναύπακτος 1995 ἕως τώρα

Ἡ Ναύπακτος εἶναι ἡ ἕκτη πόλη (Ἰωάννινα, Ἀγρίνιο, Θεσσαλονίκη, Ἔδεσσα, Ἀθήνα, Ναύπακτος), στήν ὁποία ἀναπτύχθηκε πολύ περισσότερο ἡ συγγραφική μου παραγωγή καί νομίζω ἀνέβηκε σέ ἕνα ἄλλο ἐπίπεδο. Κάθε συγγραφεύς ἀρχίζει ἀπό μιά μελέτη καί τήν ἀναπτύσσει μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου. Ἔτσι, τά πρῶτα βιβλία «Μιά βραδιά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους», «Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία», πού εἶναι ἐμβληματικά καί πρωτότυπα γιά τήν ἐποχή τους, χωρίς νά ἔχουν χάσει τό ἐνδιαφέρον τους, συνεχίσθηκαν μέ ἄλλα πού ἐνδιαφέρουν σήμερα τούς ἀνθρώπους.

Ὅταν ἀνέρχεται κανείς σέ μιά θέση βλέπει τά θέματα μέ ἄλλο πρίσμα καί θά χρειασθῆ νά τά ἐμπλουτίση ἀκόμη περισσότερο. Ἰδιαιτέρως, αὐτό ἰσχύει γιά τούς Ἐπισκόπους πού λαμβάνουν καί ἰδιαίτερη Χάρη ἀπό τόν Θεό μέ τήν Ἀρχιερωσύνη, νά ποιμαίνω ἕνα συγκεκριμένο ποίμνιο.

Ὁ Ἐπίσκοπος κατ’ ἀρχή πρέπει νά διευθύνη μιά Μητρόπολη μέ Ἐνορίες, Ἱερές Μονές, μέ Κληρικούς, μοναχούς καί λαϊκούς, μέ τά προβλήματα καί τίς δυσκολίες τους, πρέπει νά ἀντιμετωπίζη θέματα ἀναρμόστων συμπεριφορῶν τῶν Κληρικῶν καί μοναχῶν, ὁπότε πρέπει νά ἀσκῆ τήν ἐκκλησιαστική πειθαρχική δίωξη, πρέπει νά ἀσκῆ διοίκηση, διότι κάθε Ἐνορία καί Μονή εἶναι Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου (μέ προϋπολογισμούς, ἀπολογισμούς) καί πρέπει φυσικά νά διευθύνη ὅλο τό ποιμαντικό ἔργο. Εἶναι ἕνας θεραπευτής ἰατρός πού καλεῖται νά θεραπεύση μέ πολλούς τρόπους τούς Χριστιανούς, μέ λόγο καί συγγραφή, μέ πράξη. Σέ αὐτό ἀναφέρονται τά βιβλία «Θεολογία καί ποιμαντική», «Ἐγκύκλιοι, ἔγγραφα καί ἀφιερώματα εἰκοσαετίας 1995-2015», «Ἀναγνωστικό Κατήχησης», «Γραπτά κηρύγματα» κ.ἄ., παράλληλα μέ τό λειτουργικό καί κηρυκτικό ἔργο.

Ἐπίσης, ὁ Μητροπολίτης συμμετέχει στά Συνοδικά Ὄργανα, ἤτοι Ἱεραρχία, Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο, Συνοδικές Ἐπιτροπές καί πρέπει νά λαμβάνη θέση γιά ὅλα τά σύγχρονα θέματα πού ἀπασχολοῦν τήν Ἐκκλησία.

Βεβαίως, ὀφείλει νά περιοδεύη ὅλες τίς Ἐνορίες καί τίς πλέον ἀπομακρυσμένες, πράγμα πού ἀπαιτεῖ χρόνο, κόπο καί ἔξοδα, ὅταν ἡ Μητρόπολη εἶναι μικρή καί ὀρεινή.

Ἀκόμη, ὑπάρχουν καί ἄλλες ὑποχρεώσεις μέ ἐπισκέψεις σέ ἄλλες Ἱερές Μητροπόλεις, χάριν κοινῶν ἐκδηλώσεων καί πανηγύρεων.

Ἐπί πλέον, πονεμένοι ἄνθρωποι πού δέν εἰσακούονται ἀπό τούς ὑπευθύνους τῆς Πολιτείας καταφεύγουν στόν Μητροπολίτη, ὁ ὁποῖος πρέπει νά ἀκούη τά αἰτήματά τους καί νά προβαίνη σέ κάποιες ἐνέργειες.

Πολύ χρονοβόρα εἶναι καί ἡ ἀπαίτηση τοπικῶν δημοσιογράφων, ἀλλά καί δημοσιογράφων Ἐφημερίδων πανεθνικῆς κυκλοφορίας, καί Τηλεοπτικῶν Σταθμῶν νά ζητοῦν τήν ἄποψή του γιά φλέγοντα ἐκκλησιαστικά θέματα πού ἀποσποῦν τήν προσοχή τῶν ἀνθρώπων.

Αὐτά καί ἄλλα πολλά συνήθως ἀνακόπτουν τήν ὅποια ἄλλη δραστηριότητα εἶχαν προηγουμένως, πρίν τήν ἐκλογή τους, οἱ Ἀρχιερεῖς. Ὅμως, στήν δική μου περίπτωση,  παρά τήν ἀπασχόληση μέ τήν διοίκηση, ὄχι μόνον δέν ἀνακόπηκε ἡ συγγραφική μου δραστηριότητα, ἀλλά αὐξήθηκε, νομίζω ἀνέβηκε καί ἄλλο ἐπίπεδο, λόγῳ τῆς ἀποκτηθείσης πείρας. Ἤδη, προανέφερα τά βιβλία γιά τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, τά ὁποῖα ἐγράφησαν αὐτήν τήν περίοδο. Θά ἀναφέρω μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα.

Στήν Ναύπακτο βρῆκα μιά Μητρόπολη τῆς ὁποίας ὅλο τό ποιμαντικό της ἔργο γινόταν ἀπό τήν Ἱερά Μονή Μεταμορφώσεως, ἡ ὁποία τήν ἀντικαθιστοῦσε ἐν παντί. Ἦταν μιά κανονική ἐκτροπή, ἀλλά καί νομική, διότι εἶχε λάβει παράνομες ἐπενδύσεις, καί ἔπρεπε νά ἐπανέλθη στόν κανονικό της ρυθμό. Γιά τό θέμα αὐτό ἔπρεπε νά ἀσχοληθῆ ἡ Ἱερά Σύνοδος, ἡ ὁποία ἀπεφάσισε σχετικῶς. Γιά τό θέμα αὐτό ἔγραψα βιβλίο «Συνοπτική ἐνημέρωση γιά τήν Ἱερά Μονή Μεταμορφώσεως». Ἀργότερα, συγκεντρώθηκαν οἱ πάνω ἀπό 70 ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου σέ βιβλίο μέ τίτλο «Ἕνα ἐκκλησιολογικό θέμα». Ἐπί πλέον ἔγραψα τό βιβλίο «ὁ Ὀρθόδοξος μοναχισμός ὡς προφητική, ἀποστολική καί μαρτυρική ζωή», γιά νά δείξω ποιός εἶναι ὁ Ὀρθόδοξος μοναχισμός σέ ἀντίθεση μέ τόν δυτικό μοναχισμό.

Ἕνας ἄλλος τομέας μέ τόν ὁποῖο ἀσχολήθηκα ἦταν τά Ἱδρύματα. Οἱ πολλοί Εὐεργέτες τῆς Ναυπάκτου συνέστησαν περίπου 13 Ἱδρύματα, λειτουργοῦσαν 10 Ἱδρύματα, στά ὁποῖα πάντοτε Πρόεδρος ἦταν ὁ ἑκάστοτε Μητροπολίτης καί μέλη του ἄλλοι φορεῖς τῆς πόλεως. Ὅλα σχεδόν τά Ἱδρύματα λειτουργοῦσαν πλημμελῶς. Ἔκανα μεγάλες προσπάθειες γιά τήν καλή λειτουργία τους. Ἀναδιοργανώθηκαν, καί ὅλες οἱ ἐνέργειες καταγράφηκαν σέ βιβλίο «Τά Ἱδρύματα καί Κληροδοτήματα τῆς Ναυπάκτου, Τό ἱστορικό, οἱ ἐνέργειες διαχείρισης καί ἀξιοποίησης καί οἱ δημόσιες ἐνημερώσεις κατά τά ἔτη 1995-2020».

Ἡ Ἱερά Μητρόπολη γιά νά ἀσκήση μιά ποιμαντική στό ποίμνιό της ἐξέδωσε τήν Ἐφημερίδα «Ἐκκλησιαστική Παρέμβαση», στήν ὁποία εἶχα ἀναλάβει κάθε μήνα νά γράφω τό κεντρικό ἄρθρο, ἕνα σχόλιο ἀπό τήν καθημερινότητα καί μερικά ἄλλα ἄρθρα. Αὐτά τά κείμενα συμπεριλήφθησαν σέ ἰδιαίτερα βιβλία πού ἐκδίδονταν κάθε χρόνο μέ τίτλο «Ἐνιαύσιον». Μέχρι τώρα ἐξεδόθησαν 27  Ἐνιαύσια.

Ὡς μέλος τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ὁρίσθηκα πολλές φορές ἐκπρόσωπος τύπου, ἀλλά καί κλήθηκα νά ἀντιμετωπίσω σοβαρά ἐκκλησιαστικά θέματα, ὅπως σχέσεις τῆς Ἐκκλησίας  μέ τήν Πολιτεία, σχέσεις τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, καί διάφορα σοβαρά ἐπίκαιρα ζητήματα. Ὁρίσθηκα 13 φορές νά εἰσηγηθῶ θέματα στήν Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, καθώς ἐπίσης ἔκανα 28 ἀναφορές στήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο γιά ποικίλα θέματα.

Μέσα σέ αὐτήν τήν προοπτική ἐγράφησαν πολλά βιβλία.

Ἀναφέρω μερικά ἀπό αὐτά: «Ταυτότητα καί ταυτότητες», «Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος», «Τά Συνοδικά καί Πατριαρχικά κείμενα», «Περί διαφόρων ἀποριῶν, ἤγουν περί ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος» (τόμοι 3), «Τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ἄσκηση καί ἡ ἄθλησή του» (γιά τούς Ὀλυμπιακούς ἀγῶνες), «Μεταφράσεις, Μυστήρια καί ἄσκηση», ἐκδόθηκε ἕνα μεγάλο βιβλίο πολλῶν σελίδων μέ τίτλο «Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος στήν Κρήτη, θεολογικές καί ἐκκλησιολογικές θέσεις», «Τό συνοδικό καί ἱεραρχικό πολίτευμα τῆς Ἐκκλησίας, μέ ἀναφορά στό Οὐκρανικό ζήτημα». Ἑτοιμάζεται δέ βιβλίο 1.200 σελίδων περίπου, μεγάλου μεγέθους, πού θά περιλάβη ὅλες τίς Εἰσηγήσεις πού ἔκανα, στήν Ἱεραρχία, τήν Διαρκῆ Ἱερά Σύνοδο καί τίς Συνοδικές Ἐπιτροπές.

Οἱ ἐκδόσεις τῶν βιβλίων μου στήν ἑλληνική γλώσσα καί σέ 27 ξένες γλῶσσες συνετέλεσαν στό νά δεχθῶ προσκλήσεις, καί ἀπό τόν ἐντός καί τόν ἐκτός τῆς Ἑλλάδος χῶρο, νά εἰσηγηθῶ θέματα σέ Συνέδρια ἤ νά παρουσιάσω τά βιβλία μου πού μεταφράζονταν. Ἔτσι, ἀπό τότε πού ἐκλέχθηκα Μητροπολίτης ἀπό τό ἔτος 1995 ἕως τώρα κλήθηκα νά ὁμιλήσω σέ 600 περίπου Συνέδρια, τά θέματα τῶν ὁποίων ἔχουν δημοσιευθῆ σέ βιβλία μου, ὅπως «Ἐντεύξεις καί συνεντεύξεις», «Μεταξύ δύο αἰώνων», «Ἐκκλησιαστικοί ἀναβαθμοί», «Θρησκεία καί Ἐκκλησία στήν κοινωνία», «Λόγοι καί διάλογοι στήν Κύπρο, τήν Ρωσία, τήν Ρουμανία καί τήν Γεωργία», «Μεταπατερική θεολογία καί ἐκκλησιαστική πατερική ἐμπειρία», «Σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς, ἀναφορά στήν θεία Λειτουργία, τίς ἐκκλησιαστικές τέχνες, τήν ποιμαντική, τό ἐκκλησιαστικό πολίτευμα, καί τίς Συνόδους», «Δερμάτινοι χιτῶνες, ἀναφορά στήν βιολογική ζωή, τίς ἀσθένειες, τά γεράματα, τόν θάνατο καί τήν ὥρα τοῦ θανάτου», «Ἐκκλησία καί Πανδημία», «Φεγγοβόλες ἀστραπές», «Δῶρο καί Ἀντίδωρο», «ὁ Κύριος τῆς Δόξης» κ.ἄ.

Ὑπάρχουν καί ἄλλες Εἰσηγήσεις πού θά δημοσιευθοῦν σέ ἄλλα 20 περίπου βιβλία πού ἀναμένουν τήν ἔκδοσή τους.

Ἄρθρα καί συνεντεύξεις πού δημοσιεύθηκαν σέ πολλές Ἐφημερίδες Πανελλαδικῆς κυκλοφορίας συγκεντρώθηκαν στά βιβλία μέ τίτλους: «Ἐκκλησιαστική ἱστορία καί θεολογία διά τοῦ Τύπου», «Μαχόμενη θεολογία», «Χωρίς ὑποσημειώσεις», «Πραγμάτων ἔλεγχος», «Βίβλοι ἀνοίγονται», «Λόγοι δημοσιεύονται», «Ἐκκλησιαστικός σφυγμός», «Λήμματα καί ρήματα ζωῆς προσκαίρου καί αἰωνίου», «Ὁδίτες καί πολίτες».

Πέραν τούτου, ὡς Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κλήθηκα βάσει τοῦ Νόμου, τοῦ Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος νά ἀναλάβω Τοποτηρητής σέ τρεῖς ὄμορες Μητροπόλεις, Φωκίδος, Καρπενησίου, Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, καί ἐξέδωσα Ἐγκυκλίους καί ἀνέλαβα τήν προετοιμασία γιά τήν ἔλευση τῶν νέων Μητροπολιτῶν, πράγμα τού ἀπαίτησε πολύ χρόνο.

Ἕνα ἀπό τά τελευταῖα ἔργα πού ἐπιτέλεσα εἶναι ὅτι διδάσκω ὡς Καθηγητής Ποιμαντικῆς καί Ἀσκητικῆς στό Τμῆμα Διδακτορικῶν Σπουδῶν στήν Πενσυλβάνια τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν Ἀμερικῆς. Οἱ παραδόσεις μέ τίτλο «Πατερική θεολογία καί ποιμαντική ἀσκητική», στήν ἑλληνική καί τήν ἀγγλική γλώσσα εἶναι ἀνέκδοτο, ὅμως ἕνα τμῆμα ἔχει ἐκδοθῆ μαζί μέ ἄλλα κείμενα στό βιβλίο «Φεγγοβόλες ἀστραπές, μικρό πανόραμα τῆς Ὀθοδόξου θεολογίας», τό ὁποῖο βιβλίο θεωρῶ ὅτι εἶναι μιά μικρή περίληψη τοῦ ὅλου θεολογικοῦ μου ἔργου.

Ἄρχισα νά γράφω τότε πού ἤμουν στήν Ἔδεσσα καί συνέχισα στήν Ἀθήνα καί στήν Ναύπακτο. Εἶναι ἕνα δῶρο τοῦ Θεοῦ -ὄχι δικό μου- πού μοῦ τό ἔδωσε ὁ Θεός μέ τήν εὐχή τοῦ Γέροντός μου ἁγίου Καλλινίκου, Μητροπολίτου Ἐδέσσης, γιά τόν ὁποῖο ἔγραψα πέντε βιβλία.

Ὅμως συνήργησαν, οἱ γονεῖς μου γιά τούς ὁποίους ἔγραψα βιβλίο μέ τίτλο «Εἰς μνημόσυνον»∙ ὁ πρῶτος πνευματικός μου πατέρας, ὁ Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης κυρός Σεβαστιανός, γιά τόν ὁποῖο ἔγραψα βιβλίο μέ τίτλο «Παλαιόν Ὄφλημα»∙ ὁ ἅγιος Σωφρόνιος τοῦ Ἔσσεξ, γιά τόν ὁποῖο ἔγραψα δύο βιβλία μέ τίτλους «Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ», «ὁ ἅγιος Σωφρόνιος ὁ θεολόγος καί ἠσυχαστής»∙ ὁ ἅγιος Παΐσιος γιά τόν ὀποῖο ἔγραψα δύο βιβλία μέ τίτλο «Ὁ ἅγιος Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης ὡς ἐμπειρικός θεολόγος», καί «ὁ ἅγιος Παΐσιος ὁ Αγιορείτης αὐτοβιογραφούμενος»∙ καθώς ἐπίσης καί ὁ π. Ἰωάννης  Ρωμανίδης γιά τόν ὁποῖο ἔγραψα τά βιβλία, «Ἐμπειρική Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας», «π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ἕνας κορυφαῖος δογματικός θεολόγος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας», «Πατερική καί σχολαστική θεολογία καί τό περιβάλλον τους» καί πολλά ἄρθρα.

Ἀπό  τό Ἅγιον Ὄρος τράφηκα πνευματικά κατά τήν φοιτητική καί μετέπειτα ζωή μου. Γνώρισα ἐκεῖ ἀπό τούς Ἁγιορεῖτες πού συναναστράφηκα ἀκόμη περισσότερο τί θά πῆ ἡσυχαστική ζωή, πού εἶναι ἡ βάση τοῦ ὀρθοδόξως ζεῖν καί θεολογεῖν.

Ἡ πρόσκληση τοῦ Καθηγουμένου τῆς Μεγίστης Ἱερᾶς Μονῆς Βατοπαιδίου Ἀρχιμ. π. Ἐφραίμ νά συζητήσω κάθε χρόνο γιά πολλές ἡμέρες, ἀπό τό 2015-2019, μέ τούς ἱερομονάχους καί μοναχούς τῆς Ἱερᾶς Μονῆς πάνω σέ θεολογικά καί μοναχικά θέματα ἦταν στήν οὐσία πρόσκληση τοῦ Θεοῦ γιά νά ἐπιστρέψω στό Ἅγιον Ὄρος τά τροφεῖα πού ἔλαβα κατά καιρούς. Ἐξεδόθησαν αὐτές οἱ συνομιλίες ἀπό τήν Ἱερά Μονή Βατοπαιδίου μέ τίτλο «ἡ Ἁγία Γνώση» καί ὑπότιτλο «τά ὡραῖα τῶν ἔνδον». Πρόκειται γιά τό καταστάλαγμα ὅλης τῆς συγγραφικῆς μου δραστηριότητας, σέ θεολογικά, ἡσυχαστικά καί μοναχικά θέματα.

Γενικά, ἐγώ ἔβαλα τίς πτωχές μου δυνάμεις, ἐκίνησα τό χέρι μου καί κατέβαλα φιλότιμο, ἀλλά ὁ Θεός εὐλόγησε. Φυσικά εὐγνωμονῶ τούς συνεργάτες μου πού μνημονεύω στόν Πρόλογο τῶν βιβλίων καί ἀφιερώνω κάθε βιβλίο. Στόν Θεό ἀνήκει ἡ δόξα.

2. Βασικά σημεῖα τῶν περιεχομένων τῶν βιβλίων μου

Ὕστερα ἀπό ὅσα ἔγραψα προηγουμένως γιά τήν ἀφετηρία καί τήν ἐξέλιξη τῆς συγγραφικῆς μου δραστηριότητας θά καταγράψω τά βασικά σημεῖα τῆς διδασκαλίας μου, πού περιέχονται στά βιβλία πού προανέφερα.

Ὁμολογῶ ὅτι δέν ἔχω δική μου θεολογία, ἀλλά ἀκολουθῶ τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας πού εἶναι ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στούς Προφῆτες, τούς Ἀποστόλους καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀποδέχομαι πλήρως τό «Σύμβολο τῆς Πίστεως», τίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, πού εἶναι τό consensus patrum καί τήν ὅλη ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Δηλαδή, ἀποδέχομαι τό lex crendendi (νόμος πίστεως-Οἰκουμενικές Συνόδους), τό lex orandi (νόμος προσευχῆς-λατρείας) καί τό lex vivendi (τρόπος ζωῆς-κάθαρση, φωτισμός, θέωση).

Ὅλη αὐτή ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας στά βιβλία μου διατυπώνεται καί ἐκφράζεται μέ τό ἀκόλουθο γενικό περιεχόμενο.

1. Ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός, «Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιον Πνεῦμα Τριάδα ὁμοούσιος καί ἀχώριστος». Στόν Θεό ὑπάρχει τό ἐνδότατο (οὐσία), τό ἐνδότερο (ὑποστάσεις), τό ἐξώτερο (οἱ ἐνέργειες). Ἐμεῖς κοινωνοῦμε τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ, ὡς κάθαρση, φωτισμός, θέωση, καί δέν μποροῦμε νά εἰσέλθουμε στό μυστήριο τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, ἐκεῖ πού ὑπάρχει πλήρης ἀποφατικότητα.

2. Ἡ κτίση εἶναι δημιούργημα τοῦ Θεοῦ καί δέν ὑπάρχει καμμιά ὁμοιότητα μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ, οὔτε ἀναλογία. Τό ἄκτιστο δέν ἔχει ἀρχή, φθορά καί τέλος, ἐνῶ τό κτιστό ἔχει ἀρχή, φθορά καί τέλος, ἀλλά ὁ Θεός θέλει ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου νά εἶναι κατά Χάρη ἀθάνατη. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος φθάση στήν θεοπτία, καταλαβαίνει ὅτι δέν ὑπάρχει καμμιά ὁμοιότητα μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ.

3. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι δημιούργημα τοῦ Θεοῦ κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωση Αὐτοῦ, δηλαδή τοῦ Λόγου, εἶναι «εἰκών τῆς ἀρρήτου δόξης Του», καί ἔχει ὁρμή νά φθάση στό καθ’ ὁμοίωση πού εἶναι ἡ θέωση-θεοπτία, καί δέν εἶναι πρόσωπο, ὅπως τό ἔχει καθορίσει ὁ δυτικός περσοναλισμός.

4. Ἡ πτώση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ σκοτασμός τοῦ νοῦ, «πάντες γάρ ἥμαρτον καί ὑστεροῦνται τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. γ΄, 23). Ὁ νοῦς εἶναι ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς πού βλέπει τήν δόξα τοῦ Θεοῦ, καί ἡ Χάρη-ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ διά τοῦ νοῦ μεταφέρεται σέ ὅλο τόν ἄνθρωπο καί τήν κτίση. Μέ τήν διάπραξη τῆς παραβάσεως τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ ἀμαυρώθηκε-σκοτίσθηκε ὁ νοῦς καί διαστράφηκαν οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς καί μεταφέρθηκε τό σκοτάδι σέ ὅλο τόν ἄνθρωπο καί τήν κτίση. Ὁ Θεός ἀπό ἀγάπη τοῦ φόρεσε τούς δερμάτινους χιτῶνες, πού εἶναι ἡ φθορά καί ἡ θνητότητα. Ἔτσι, οἱ «δερμάτινοι χιτῶνες» εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἁμαρτίας καί ἔκφραση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ.

5. Ἡ Παλαιά καί Καινή Διαθήκη περιγράφει τήν Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στούς Προφῆτες καί Ἀποστόλους γιά νά συνάψη διαθήκη μέ τόν λαό Του καί νά τόν ὁδηγήση ἀπό τόν σκοτασμό τοῦ νοῦ στήν κάθαρση καί τόν φωτισμό τοῦ νοῦ καί ἀπό ἐκεῖ στήν Θεοπτία.

Ὁ Κύριος τῆς Δόξης ἀποκαλύφθηκε στούς Προφῆτες καί Δικαίους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀσάρκως, καί ὁ Ἴδιος ὡς Σεσαρκωμένος Λόγος ἐμφανίζεται στούς Ἀποστόλους καί τούς Ἁγίους διά μέσου τῶν αἰώνων. Κλειδί τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης εἶναι ὁ λόγος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: «Οὐκ ἄν τόν Κύριον τῆς δόξης ἐσταύρωσαν» (Α΄ Κορ. β΄, 8).

6. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ὁ Χριστός εἶναι ἡ Κεφαλή τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά συγχρόνως ἡ Ἐκκλησία εἶναι «κοινωνία θεώσεως». Στήν Ἐκκλησία, διά τῶν Μυστηρίων καί τῆς ἀσκήσεως, μετέχουμε τοῦ Χριστοῦ, γινόμαστε μέλη τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, διά τῆς μεθέξεως τῆς καθαρτικῆς, φωτιστικῆς καί θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ.

7. Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως διατυπώθηκε σέ ὅρους στίς Οἰκουμενικές Συνόδους, εἶναι ἡ ἐμπειρία τῶν θεουμένων-θεοπτῶν ἁγίων. Αὐτή ἡ θεολογία ἀποκαλύφθηκε ἀπό τόν Χριστό στούς Ἁγίους, μέσα στήν ἱστορία, γι’ αὐτό ἡ ὀρθόδοξη θεολογία δέν εἶναι μεταφυσική, ἀλλά μέθεξη τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, δηλαδή μέθεξη τῆς καθαρτικῆς, φωτιστικῆς καί θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, συνδέεται στενά ἡ θεολογία μέ τήν ἰστορία καί τήν ἐσχατολογία. Τά ἔσχατα ἦλθαν στήν ἱστορία, τήν ὁποία μεταμόρφωσαν, καί τά ἀναμενόμενα ἔσχατα, τά ὁποῖα ζοῦν οἱ θεόπτες ἀπό τήν βιολογική τους ζωή, δέν καταργοῦν τήν ἱστορία, ἀλλά τήν μεταμορφώνουν. Οἱ βίοι τῶν ἁγίων, τά λείψανά τους, ἡ ζωή τῶν ἁγίων στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι μεταμορφωμένη ἱστορία.

8. Τά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας εἶναι οἱ κρουνοί διά τῶν ὁποίων δέχεται ὁ ἄνθρωπος τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ καί ἐντάσσεται στήν Ἐκκλησία, γίνεται μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, παραμένει σέ κοινωνία μέ τόν Χριστό, καί αὐτό γίνεται μέ τήν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ καί τήν συνέργεια τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτή ἡ συνύπαρξη τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ καί τῆς συνέργειας τοῦ ἀνθρώπους, γίνεται μέ τήν κάθαρση τοῦ νοῦ -κυρίως τόν φωτισμό τοῦ νοῦ, καί τήν θέωση. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὑπάρχει ἑνότητα μεταξύ Μυστηρίων καί ἀσκήσεως, ἡ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων γίνεται «τό μέν θεόθεν, τό δέ τῆς ἡμετέρας σπουδῆς». Ἔτσι, συνδέονται τά μυστήρια μέ τόν ἡσυχασμό. Ὁ ἱερός ἡσυχασμός εἶναι ἡ προϋπόθεση μετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου στήν μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας.

9. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική, κατέχει τήν ἀλήθεια, ἡ ὁποία «ἅπαξ» παραδόθηκε στούς Ἁγίους (Ἰούδα 3), καί τήν μεταδίδει σέ αὐτούς πού τήν ἀναζητοῦν, διά τῆς μετοχῆς τῆς καθαρτικῆς, φωτιστικῆς καί θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἐνῶ εἶναι Μία, διαιρεῖται ἀδιαιρέτως, ὅπως ὁ Ἀμνός τοῦ Θεοῦ στήν θεία Εὐχαριστία «μερίζεται καί διαμελίζεται ὁ ἀμνός τοῦ Θεοῦ ὁ μελιζόμενος  καί μή διαιρούμενος, ὁ πάντοτε ἐσθιόμενος καί μηδέποτε δαπανώμενος». Ἔτσι ὑπάρχουν, τά Πατριαρχεῖα, οἱ Ἀρχιεπισκοπές, οἱ Μητροπόλεις, οἱ Ἐπισκοπές, οἱ Ἐνορίες, οἱ Ἱερές Μονές.

Σέ ὅλες τίς περιπτώσεις ὑπάρχει ἑνότητα στήν πίστη, στά Μυστήρια, στήν Ἀποστολική παράδοση καί διαδοχή, στήν θεολογία καί τόν ἡσυχασμό. Ὅσοι ἀπομακρύνονται ἀπό αὐτήν τήν ἑνότητα, εἶναι ἔξω ἀπό τήν Ἐκκλησία.

10. Οἱ Κληρικοί τῶν τριῶν βαθμῶν τῆς Ἱερωσύνης, μετέχουν τῆς καθαρτικῆς (διάκονοι), φωτιστικῆς (Ἱερεῖς) καί θεοπτικῆς (Ἐπίσκοποι) ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, θεραπεύουν τούς ἀνθρώπους, ἐλευθερώνουν τόν νοῦ τους ἀπό τήν ἐξάρτησή του στήν λογική, τά πάθη καί τό περιβάλλον. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι θεραπευτήριο πού θεραπεύει τόν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε ἀπό τόν σκοτασμό νά ὁδηγηθῆ στόν φωτισμό καί ἀπό ἐκεῖ νά ἀναχθῆ, ὅταν ὁ Θεός θελήση, στήν θεωρία-θεοπτία. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος ἀπό δοῦλος στά πάθη, τήν λογική καί τό περιβάλλον γίνεται ἐλεύθερος ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ καί ἀποκτᾶ τό χάρισμα τῆς υἱοθεσίας, καί ἀπό τήν ἰδιοτελῆ-φίλαυτη ἀγάπη ὁδηγεῖται στήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, τήν ἀληθινή φιλανθρωπία καί φιλοθεΐα. Ἔτσι, οἱ Κληρικοί εἶναι θεραπευτές τῶν ἀνθρώπων πού μετανοοῦν.

11. Ἐκτός ἀπό τήν ὀρθόδοξη θεολογία, ὅπως ἐκφράσθηκε καί διατυπώθηκε ἀπό τούς θεουμένους ἁγίους, ὑπάρχει καί ἄλλη θεολογία πού διατυπώνεται ἀπό ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι δέν ἔχουν ἐμπειρία τοῦ ζῶντος Χριστοῦ, ἀλλά θεολογοῦν μέ τόν στοχασμό, τήν φαντασία, τήν φιλοσοφία. Στήν κατηγορία αὐτήν ἦταν οἱ ἀρχαῖοι φιλοσοφοῦντες θεολόγοι τοῦ 4ου αἰῶνος, οἱ ὁποῖοι θεολογοῦσαν «ἀριστοτελικῶς» καί ὄχι «ἁλιευτικῶς», ὅπως τό ἔκαναν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.

Αὐτοί οἱ αἱρετικοί καταδικάστηκαν ἀπό τήν Ἐκκλησία συνοδικῶς, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀπεφάνθησαν στίς Οἰκουμενικές Συνόδους ὅτι ὁ Χριστός εἶναι ἀληθινός Θεός καί ἀληθινός ἄνθρωπος, εἶναι Θεάνθρωπος, ἔχει δύο φύσεις καί δύο θελήσεις, θεία καί ἀνθρωπίνη, καί οἱ δύο αὐτές φύσεις ἐνεργοῦν στό ἕνα πρόσωπο τοῦ Λόγου «ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως καί ἀχωρίστως». Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τήν θέληση, ὅτι, δηλαδή, ὑπάρχουν δύο θελήσεις, θεία καί ἀνθρωπίνη, καί ἡ ἀνθρωπίνη θέληση ὑπακούει στήν θεία θέληση. Πάντως, κάθε μία ἀπό τίς φύσεις ἐνεργεῖ «μετά τῆς θαττέρου κοινωνίας» στό ἕνα πρόσωπο τοῦ Λόγου. Ἐπίσης, ἡ θέληση εἶναι τῆς φύσεως καί ὄχι τοῦ προσώπου.

Οἱ αἱρετικοί χρησιμοποίησαν τήν ἑλληνική φιλοσοφία σέ βάρος τῆς Ἀποκαλύψεως, ἐνῶ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας παρέμειναν στήν ἀποκαλυπτική ἐμπειρία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τήν δική τους ἐμπειρία, καί διατύπωσαν αὐτήν τήν ἐμπειρία μέ ὅρους τῆς ἐποχῆς τους. Ἔτσι, δέν ἔχουμε ἁπλῶς συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καί Χριστιανισμοῦ, ἀλλά διατύπωση τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ μέ ὅρους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης.

12. Στόν Δυτικό χῶρο ἀπό τόν 4ο αἰώνα μ.Χ. μέ τόν ἱερό Αὐγουστῖνο ἀναπτύχθηκε μιά ἄλλη θεολογία, διαφορετική ἀπό τήν θεολογία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Κυρίως, αὐτό φάνηκε ἔντονα μέ τήν σχολαστική θεολογία ἀπό τόν 11ο αἰώνα καί ἑξῆς, σύμφωνα μέ τήν ὁποία διατυπώνονται ὅλες οἱ ἀποκαλυφθεῖσες ἀλήθειες «πλατωνικῶς» καί «ἀριστοτελικῶς», συνεχίζοντας τήν ἄποψη τῶν ἀρχαίων αἱρετικῶν, οἱ ὁποῖοι καταδικάστηκαν ἀπό τούς Πατέρας τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων.

Ἡ σχολαστική θεολογία δημιούργησε ἀντιδράσεις στόν δυτικό κόσμο καί εἶναι ὑπεύθυνη γιά ὅλα τά ρεύματα πού ἀκολουθήθηκαν, ἤτοι τόν νομιναλισμό (14ο), τήν ἀναγέννηση (15ο), τήν μεταρρύθμιση (16ο), τόν διαφωτισμό (17ο-18ο), τόν ὑπαρξισμό, τόν ρομαντισμό, τόν ψυχολογισμό, τόν νεοσχολαστικισμό (20ό) κ.ἄ.

Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία διαλέγεται μέ ὅλα αὐτά τά ρεύματα μέ βάση, ὅμως, τίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τήν προϋπόθεσή τους πού εἶναι ὁ ἱερός ἡσυχασμός.

13. Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας διαλέγεται μέ τήν σύγχρονη ἐπιστήμη στήν βάση ὅτι ὑφίσταται διάκριση μεταξύ νοερᾶς ἐνεργείας καί λογικῆς ἐνεργείας, ὅτι ὑπάρχει διπλῆ μεθοδολογία γνώσης, πού σημαίνει ὅτι ἄλλη εἶναι ἡ μέθοδος γνώσης τοῦ Θεοῦ πού γίνεται μέ τόν φωτισμένο νοῦ, καί ἄλλη εἶναι ἡ μέθοδος γνώσης τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου πού γίνεται μέ τήν λογική ἐνέργεια. Δέν πρέπει νά ὑφίσταται σύγχυση μεταξύ θεολογίας καί ἐπιστήμης, ἀφοῦ διαφορετικό εἶναι τό ἔργο τῶν δύο αὐτῶν.

14. Ἕνα μεγάλο πρόβλημα πού ταλαιπωρεῖ τήν Ἐκκλησία εἶναι ὁ ἐθνοφυλετισμός, πού εἶναι δημιούργημα τοῦ διαφωτισμοῦ καί τῶν ἐθνικῶν παθῶν. Ἡ Ἐκκλησία κινεῖται πάνω ἀπό τίς πατρίδες, οἱ ὁποῖες ἔχουν ἀξία γιά τόν καθένα, ἀλλά ἡ Ἐκκλησία ἑνώνει ὅλους τούς ἀνθρώπους ἀνεξαρτήτου φυλῆς, φύλου καί ἐθνικῆς καταγωγῆς. Ἡ μέθεξη τῆς καθαρτικῆς, φωτιστικῆς καί θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ὑπερβαίνει ὅλες τίς διακρίσεις-διαιρέσεις. Ὁ ἐθνοφυλετισμός εἶναι ἡ ἐκκοσμίκευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.

15. Ὁ Παράδεισος καί ἡ Κόλαση δέν ὑφίστανται ἐξ ἐπόψεως τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἐξ ἐπόψεως τοῦ ἀνθρώπου. Δηλαδή, ὅλοι θά δοῦν κατά τήν Δευτέρα Παρουσία τόν Χριστό, ἀλλά ἄλλοι θά μεθέξουν τῆς φωτιστικῆς ἐνεργείας Του καί ἄλλοι τῆς καυστικῆς ἐνεργείας Του. Ὁ Θεός εἶναι Φῶς, ἀλλά ὅσοι ἔχουν ὑγιῆ πνευματικό ὀφθαλμό (φωτισμένο νοῦ) θά δοῦν τήν φωτιστική ἐνέργειά Του, ὅσοι ἔχουν σκοτισμένο νοῦ θά μεθέξουν τῆς καυστικῆς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ.

Αὐτό σημαίνει ὅτι σκοπός καί ἔργο τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νά θεραπεύση τόν ἄνθρωπο, δηλαδή νά τόν βοηθήση νά φωτισθῆ ὁ νοῦς του, νά ἀποκτήση καθαρό ὀφθαλμό γιά νά δῆ τήν δόξα τοῦ Θεοῦ καί αὐτό εἶναι καί λέγεται Βασιλεία τοῦ Θεοῦ.

Ἔτσι, μέ τόν ἐνανθρωπήσαντα Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, μέ τόν Ὁποῖο συνδεόμαστε στήν Ἐκκλησία, ὄχι μόνον ἐπανερχόμαστε στήν ἀρχική κατάσταση τοῦ Ἀδάμ καί τῆς Εὔας πρίν τήν πτώση, ἀλλά ἀνεβαίνουμε ἀκόμη ὑψηλότερα, ἑνωνόμαστε μέ τόν Χριστό καί ἔτσι γίνεται ἡ ἀτρεψία τοῦ γνωμικοῦ θελήματος, τό φυσικό θέλημα, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, αὐτεξουσίως κινεῖται πρός τόν Θεό καί ἐκπληρώνεται ὁ ἀρχικός σκοπός τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τό κατ’ εἰκόνα νά φθάση στό καθ’ ὁμοίωση, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.

Ἔτσι, οἱ ἅγιοι στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ θά αὐξάνονται σέ μέθεξη τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ καί θά αὐξάνονται στήν προσθήκη τῶν χαρισμάτων καί αὐτό δέν θά σταματήση ποτέ, διότι «αὕτη ἐστιν ἡ τελεία τῶν τελείων ἀτέλεστος τελειότης». Ἔτσι ἐξηγεῖται ὁ λόγος τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ γιά τήν «ἀεικίνητη στάση» καί τήν «στάσιμη κίνηση», πού εἶναι ἐναντίον τῆς μεταφυσικῆς καί τῆς εὐδαιμονίας.

«Μόνῳ σοφῷ Θεῷ διά Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα εἰς τούς αἰῶνας∙ ἀμήν» (Ρωμ. ιστ΄, 27).

Ἰανουάριος 2024

1.  «Ἐξομολόγηση καί Ψυχοθεραπεία», στό Καστοριά–Ἀττική, ἀφιερωματικός τόμος στόν Μητροπολίτη Ἀττικῆς Δωρόθεο Γιανναρόπουλο, Ἱερά Μητρόπολη Ἀττικῆς , Ἀθήνα 1991, σ. 41–62.
2.  «Ἡ παρθενία στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση» στό Μοναστικό Συνέδριο: Πρακτικά Συνεδρίου, (Ἅγια Μετέωρα, 18–20 Ἀπριλίου 2020), σ. 335-336.
3.  «Ἡ θέσις τῆς Ἐκκλησίας διά τάς μεταμοσχεύσεις», στό Ἡ τακτική Σύγκλησις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Ἀθῆναι 5–14 Ὀκτωβρίου 1994), Εἰσηγήσεις καί ἀνακοινωθέντα, Κλάδος ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἀθῆναι 1994, σ. 247–266.
4.  «Ἡ πρόληψη τῶν ναρκωτικῶν ἀπό ἐκκλησιαστικῆς πλευρᾶς», στό Ναρκωτικά καί πρόληψη, Ἵδρυμα Νεότητος Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1995, σ. 44–58.
5.  «Ἡ Βουλή γιά τά ναρκωτικά», στό Ναρκωτικά καί πρόληψη, Ἵδρυμα Νεότητος Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1995, σ. 72–100.
6.  «Ἡ δυναμικότητα καί ἡ ἐπικαιρότητα τῆς ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως», στό Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός πορεία στήν τρίτη χιλιετία, Ἱερά Μονή Κουτλουμουσίου, τόμ. Β, Ἅγιον Ὄρος 1996, σ. 89–99
7.  «Ἡ εἰκόνα τοῦ συγχρόνου κόσμου» στό Ἡ Ὀρθοδοξία στήν χιλιετία πού φεύγει καί στήν χιλιετία πού ἔρχεται, Πρακτικά Παγκρητίου Θεολογικοῦ Συνεδρίου, Ἱερά Μητρόπολη Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου, Ρέθυμνο 1999, σ. 51–74. 
8.  «Ἀσθένεια, θεραπεία καί θεραπευτής κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Σιναΐτη», στό Νέα Κοινωνιολογία, 2000 Β´ περ'., Ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 2000, σ. 92–105.
9.  «Ἡ περί προσώπου διδασκαλία κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ» στό Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στήν ἱστορία καί τό παρόν, Πρακτικά Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου (Ἀθήνα, 13–15/11/1998), Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιο Ὄρος 2000, σ. 241–274.
10.  « Ἱστορική ἐξέλιξη τοῦ θέματος τῆς ἀναγραφῆς τοῦ θρησκεύματος εἰς τά Δελτία τῶν Ἀστυνομικῶν Ταυτοτήτων τῶν Ἑλλήνων Πολιτῶν», στό Ἐκκλησία καί Ταυτότητες, θεολογική καί ἱστορική θεώρηση τοῦ ζητήματος τῶν ταυτοτήτων, Κλάδος ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2000, σ. 77–150.
11.  «Ἐνημέρωσις ἐπί τῆς πορείας τοῦ θέματος τῶν ταυτοτήτων», στό Ἐκκλησία καί Ταυτότητες, θεολογική καί ἱστορική θεώρηση τοῦ ζητήματος τῶν ταυτοτήτων, Κλάδος ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2000, σ. 201–238.
12.  «Ἡ γονιμότητα τῶν κρίσεων», στό Ἐκκλησία καί Ταυτότητες, θεολογική καί ἱστορική θεώρηση τοῦ ζητήματος τῶν ταυτοτήτων, Κλάδος ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2000, σ. 347–352.
13.  «Ἐνημέρωσις ἐπί τῆς πορείας τοῦ θέματος τῶν ταυτοτήτων. Συμπεράσματα, ἀποτελέσματα καί προτάσεις», στό Ἡ τακτική σύγκλησις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Ἀθῆναι 9–12 Ὀκτωβρίου 2001), Εἰσηγήσεις καί ἀνακοινωθέντα, Κλάδος ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2001, σ. 73–122.
14.  «Τό μυστήριο τοῦ σταυροῦ στήν διδασκαλία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ἐν σχέσει μέ τήν ἐμπειρία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου», στό Παῦλος, Πρῶτος μετά τόν ἕνα, Κλάδος Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 2001, σ. 85–98.
15.  «Λατρεία καί Ρωμηοσύνη», στό Θεοδρομία, τ. 1–3, (Ἰανουάριος–Σεπτέμβριος 2002), Α´ Λειτουργικό Συνέδριο μέ θέμα «Τό μεγαλεῖο τῆς θείας Λατρείας, Παράδοση  ἤ ἀνανέωση;», Ἀθήνα 2002, σ. 70–93.
16.  «Ἡ ποιμαντική τῆς Ἐκκλησίας», στό Ὀρθοδοξία καί παιδεία, τ. 1, (Δεκέμβριος 2002), Ἀθήνα 2002, σ. 22–30.
17.  «Ἐκκλησία καί Δημογραφικό πρόβλημα» στό Η οἰκογένεια στήν 3η χιλιετία, Πρακτικά Α´ Διεθνοῦς Συνεδρίου (Ἀθήνα, 19–21 Σεπτεμβρίου 2002), ΚΕ.Σ.Ο. Ἀθήνα 2003, σ. 79-85
18.  « Ἡ Πατριαρχική Πράξη τοῦ 1928», στό Διπλωματία, τ. 6, (Σεπτέμβριος 2003), Ἀθήνα 2003, σ. 44–53.
19.  «Τό Γίγνεσθαι τῆς Εὐρώπης καί τό Εἶναι τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, στό Χαριστήριος Τόμος, Γέρων Μητροπολίτης πρ. Φλωρίνης, Πρεσπῶν καί Ἐορδαίας, Φλώρινα 2004, σ. 355–379. 
20.  «Ντεντερμινισμός καί Ὀρθόδοξη συνέργεια», στό Ποινικά, τόμ. 72, ἐκδ. Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, Ἀθήνα, σ. 87–107.
21.  «Ἡ ὀρθόδοξη πνευματική ζωή», στό Ἀφιέρωμα στόν Ὅσιο Ἀθανάσιο τόν Μετεωρίτη, Ἅγια Μετέωρα 2007, σ. 43–48.
22.  «Ἡ κρίση τῆς νεοελληνικῆς ταυτότητας», στό Ἀφιέρωμα στόν Ὅσιο Ἀθανάσιο τόν Μετεωρίτη, Ἅγια Μετέωρα 2007, σ. 49–54.
23.  «Κανονισμός Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Ἀθλητισμοῦ», στό Ἡ τακτική σύγκλησις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Εἰσηγήσεις καί ἀνακοινωθέντα, Κλάδος Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 2007, σ. 121-139.
24.  «Διάλογοι μέ ἑτεροδόξους καί ἀλλοθρήσκους», στό Βελλᾶ, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα, τόμ. Δ΄, Βελλᾶ Ἰωαννίνων 2007, σ. 11–26.
25.  «Ὁ Οἰκουμενισμός στήν πράξη, ἤτοι τήν θεολογία καί τήν ἀσκητική», στό Οἰκουμενισμός, Γένεση–Προσδοκίες–Διαψεύσεις, Πρακτικά Διορθοδόξου ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, (Θεσσαλονίκη, 20–24 Σεπτεμβρίου 2004), τόμ. Β΄, ἐκδ. Θεοδρομία, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 783–824.
26.  «Περί τῆς Ὁδοῦ», στό Χαριστήριος Τόμος: Φιόρα Τιμῆς γιά τόν Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο Β΄ τόν Συνετό, Ζάκυνθος 2009, σ. 49–58.
27.  «Διαλεκτικοί καί ἀποδεικτικοί συλλογισμοί περί Θείων καί Ἀνθρωπίνων», στό Βελλᾶ, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα, τόμ. Ε΄, Βελλᾶ Ἰωαννίνων 2009, σ. 11–32.
28.  «Τά ἑκατόν πεντήκοντα κεφάλαια τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», στό Θεολογία, τόμ. 80, τ. 1α (Ἰανουάριος–Μάρτιος 2009), σ. 5–25.
29.  «Βιολογία καί ψυχολογία», στό Χριστόδουλος, Ἀφιερωματικός Τόμος, Ἀθῆναι 2010, σ. 153–171.
30.  «Ἡ λατρευτική ζωή τῆς Ἐκκλησίας: Πνευματική ἀναμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου», στό Θεολογικό Σεμινάριο Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου 2010, σ. 67.
31.  «Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ὡς διδάσκαλος τῆς Ὀρθοδόξου Δογματικῆς», στό Θεολογία, τ. 3ος (Ἰούλιος–Σεπτέμβριος 2011), Ἀθήνα 2011, σ. 5–48.
32.  «Ἡ εἰκόνα στήν Ὀρθόδοξη καί τήν Δυτική Παράδοση», στό Βελλᾶ, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα, τόμ. ΣΤ΄, Βελλᾶ Ἰωαννίνων 2011, σ. 49–76.
33.  «Ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι Δεσπότης ἤ Διάκονος; », στό Ἐνατενίσεις, τ. 17 (Μάϊος–Αὔγουστος 2012), ἐκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κύκκου καί Τηλλυρίας, σ. 53–64.
34.  «Ἁγία Γραφή καί λατρεία», στό Γηθόσυνον Σέβασμα Ἀντίδωρον τιμῆς καί μνήμης εἰς τόν μακαριστόν Καθηγητήν τῆς Λειτουργικῆς Ἰωάννην Μ. Φουντούλην (†2007), τόμ. Α´ , ἐκδ. Ἀδελφῶν Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 696–714.
35.  «Μνήμη Δικαίου», στό Τιμητικόν ἀφιέρωμα εἰς τόν Μακαριστόν Μητροπολίτην Θηβῶν καί Λεβαδείας κυρόν Νικόδημον, Ἀθῆναι 2014, σ. 37–43.
36.  «Κοινωνία φύσεως ἤ κοινωνία προσώπων;», στό Βελλᾶ, Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα, τόμ. Ζ΄, τεῦχ. Α΄, Βελλᾶ Ἰωαννίνων 2013–2015, σ. 49–72.
37.  «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στήν Μέση Ἐκπαίδευση», στό Ἐκκλησία, τ. 2 (Φεβρουάριος 2016), Ἀθήνα 2016, σ. 122–138.
38.  «Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στήν Μέση Ἐκπαίδευση», στό Κοινωνία, τ. 2 (Ἀπρίλιος –Ἰούνιος 2016), Ἀθήνα 2016, σ. 169–190. 
39.  «Τριαδικός Θεός καί ὁ ἄνθρωπος», στό Θεολογία καί Ποιμαντική, Πρακτικά Α΄ Θεολογικοῦ Συνεδρίου, Ι .Μ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ναύπακτος 2016, σ. 39–47.
40.  «Τά χαρισματικά καί τά κανονικά ὅρια τῆς Ἐκκλησίας, ἤγουν Πεντηκοστή καί θεία Εὐχαριστία», στό Θεολογία, τόμ. 88, τ. 3 (Ἰούλιος–Σεπτέμβριος 2017), Ἀθήνα 2017, σ. 5–41.
41.  «Ἡσυχασμός καί γνώση τοῦ Θεοῦ », στό Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ ἀναζήτηση μιᾶς νέας ἐπιστημιολογίας, ἐκδ. Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2017, σ. 37–43.
42.  «Ὁ π. Μωϋσῆς ὁ Ἁγιορείτης ὡς παραδοσιακός θεολόγος ἀπό ἀνέκδοτες ἐπιστολές του» στό «Μωϋσέως Ὠδή», Ἀφιερωματικός τόμος πρός τιμήν τοῦ μακαριστοῦ Γέροντος Μωϋσέως τοῦ Ἁγιορείτου, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιο Ὄρος 2017, σ. 84–95.
43.  «Ἡ ἀσκητική καί θεολογική ἔννοια τοῦ προσώπου κατά τόν Γέροντα Σωφρόνιο», στό Δίκαιον Ὄφλημα, τιμητικός τόμος ἐπί τῇ πεντηκονταετηρίδι τῆς Ἀρχιερατείας τοῦ Μητροπολίτου Καρυστίας καί Σκύρου κ.κ. Σεραφείμ, Ἀθήνα 2018, σ. 113–123.
44.  «Βιοηθική καί Βιοθεολογία», στό Σύγχρονη Βιοηθική. Προκλήσεις–Προσεγγίσεις–Προοπτικές, Πρακτικά Πανελληνίου Διεπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Πύργος Ἠλείας (4–6 Μαΐου 2018), Πύργος Ἠλείας 2020, σ. 61–70.
45.  «Ἡ μεταπτωτική εἰσβολή τοῦ θανάτου στή ζωή μας», στό Αὐτοπροσδιορισμός ἐνώπιον τῆς ζωῆς. Θάνατος–Αὐτοκτονία–Εὐθανασία–Καύση νεκρῶν, Πρακτικά Ἑσπερίδος, Ἱερός Ναός Ἁγίας Παρασκευῆς Ἀττικῆς 2019, σ. 15–26.
46.  «Ὁ Ὤν καί ἡ οὐσία», στό Τά προσωπεῖα τοῦ προσώπου, Πρακτικά θεολογικῆς ἐπιστημονικῆς ἡμερίδος, Μέθεξις, Ἀθήνα 2019, σ. 71–111.
47.  «Ἐκκλησία συστήματος καί συνόδου ἐστίν ὄνομα», στό Ἀχιλλίου Πόλις, τ. 3 (Μάϊος 2020), Ἱ. Μ. Λαρίσης καί Τυρνάβου, Λάρισα 2020, σ. 39–46.
48.  «Ὁ ἑνιαῖος ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης. Τό σημεῖο τῆς συναντήσεως τοῦ παλαιοῦ καί τοῦ καινούργιου κόσμου», στό Ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης: Βίος, ἔργο καί θεολογία, Πρακτικά Θεολογικοῦ Συνεδρίου (3 Ὀκτωβρίου 2020), Ἱ. Μ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ναύπακτος 2020, σ. 69–74.
49.  «Οἱ θεολογικοί διάλογοι κατά τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη», στό Μητροπολίτης Δαμασκηνός Παπανδρέου 1936–2011, Ἀφιερωματικός–Συλλεκτικός Τόμος, Θέρμο 2021, σ. 57–65.
50.  «Ὁ Γέροντάς μου ἅγιος Καλλίνικος,» στό Ἐκ Βαθέων, τ. 27 (Ἰούλιος 2022), Ἱ. Ν. Ἁγίου Γεωργίου Γιαννιτσῶν, Γιαννιτσά 2022, σ. 13–19.
51.  «Ἡ θεία Δικαιοσύνη κατά τόν ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη», εἰς Πανηγυρική ἐκδήλωση ἑορτασμοῦ τῆς τριακοστῆς πέμπτης ἐπετείου καθιερώσεως τοῦ Ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου πολιούχου Ἀθηνῶν καί προστάτου τῶν Δικαστικῶν, 3 Ὀκτωβρίου 2022, Ἀθήνα 2023, σ. 22–26.
52.  «Π. Κωνσταντῖνος Στρατηγόπουλος: Ἀπό τήν δράση στό μυστήριο τοῦ Ἡσυχασμοῦ», στό Πόνου πονήματα, π. Κωνσταντῖνος Στρατηγόπουλος, Ἀθήνα 2023, σ. 28–39.
53.  «Ἡ Χριστιανική Ρωμανία, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ἡ Συνθήκη τῆς Λωζάνης», στό Α ΄ Καραβαγγέλεια Εἰσηγήσεις 2023, Ἱ. Μ. Καστορίας 2024, σ. 15–22.
54.  «Τό Χριστολογικό θεμέλιο τῆς Ἐκκλησίας», στό Θέματα Ἐκκλησιολογίας, Πρακτικά Β΄ Θεολογικοῦ Συνεδρίου Ἱ. Μ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ναύπακτος 2024, σ. 27–46.
55.  Θεολογία καί ποιμαντική διακονία στόν ἅγιο Νεκτάριο, Ἐπίσκοπο Πενταπόλεως (μετάφρ. στά Ἀγγλικά), εἰς Holding fast to the Mystery of the Faith: Festschrift for Patriarch Daniel of the Romanian Orthodox Church, ECI vol. 10, Brill U Schoningh 2022, σ. 266–283.